Με τον όρο «απομνημονεύματα» χαρακτηρίζουμε συνήθως την από μνήμης γραπτή έκθεση ή αφήγηση γεγονότων, που ο συγγραφέας τα έζησε από πολύ κοντά, ως αυτόπτης μάρτυρας, ή πήρε κι ο ίδιος μέρος σ΄ αυτά. Διαφέρουν, όμως, από την αυτοβιογραφία, γιατί στα απομνημονεύματα ο συγγραφέας-πρωταγωνιστής δεν αφηγείται ολόκληρη τη ζωή του αλλά μόνο το κομμάτι εκείνο που συνδέεται με τη συμμετοχή του σε σημαντικά γεγονότα της εποχής του. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα απομνημονεύματα αναφέρονται σε σημαντικά πολιτικά ή στρατιωτικά γεγονότα και πρόσωπα. Τα απομνημονεύματα που θα μας απασχολήσουν σε αυτό το άρθρο πάνε πίσω στην Ελληνική Επανάσταση του 1821. Πολλοί σημαντικοί ήρωες της εποχής θέλοντας να συγγράψουν κείμενα που θα μείνουν στην ιστορία, καθιέρωσαν τα απομνημονεύματα.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ
Ο σημαντικότερος από τους ήρωες της εποχής που συνέγραψαν τα απομνημονεύματά τους ήταν ο Ιωάννης Μακρυγιάννης. Ξεκίνησε να γράφει τα Απομνημονεύματά του στο Άργος, όταν υπηρετούσε την Κυβέρνηση Καποδίστρια ως αρχηγός της εκτελεστικής δυνάμεως Πελοποννήσου, και συγκεκριμένα από τις 26 Φεβρουαρίου 1829. Το έργο που ξεκίνησε στο Άργος το συνέχισε στο Ναύπλιο και κυρίως στην Αθήνα. Μετά την ολοκλήρωσή του, για λόγους προληπτικούς το έκρυψε σε έναν τενεκέ. Όμως, επειδή ο Μακρυγιάννης αποφάσισε να διδαχθεί την ελληνική γλώσσα σε αρκετά μεγάλη ηλικία, στα κείμενα του παρατηρούνται αρκετά ορθογραφικά λάθη. Είχε αντιληφθεί, ωστόσο, από πολύ νωρίς τη σημασία των εγγράφων του, γι’ αυτό πάντα προσπαθούσε να είναι όσο πιο αντικειμενικός και αμερόληπτος μπορούσε.
Πέρα από τον Μακρυγιάννη, όμως, υπήρχαν και πολλοί άλλοι αγωνιστές, ο οποίοι κατέφυγαν στη συγγραφή απομνημονευμάτων. Μεταξύ αυτών σημαντικά πρόσωπα αποτελούσαν ο Εμμανουήλ Ξάνθος, ο Χριστόφορος Περραιβός και ο Νικόλαος Κασομούλης. Πραγματικά, το παρελθόν τους είναι αξιοσημείωτο και τραβά τα βλέμματα και το ενδιαφέρον κάθε σύγχρονου Έλληνα. Οι βίοι τους αποτελούν ορόσημο για την μετέπειτα εξέλιξη της ιστορίας της Ελλάδας. Όμως για να αντιληφθούμε καλύτερα περί τίνος πρόκειται, θα ήταν ορθό να επιχειρήσουμε μία αναδρομή στο παρελθόν και να γνωρίσουμε από πρώτο χέρι αυτούς τους ανθρώπους.
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΞΑΝΘΟΣ
Ο Εμμανουήλ Ξάνθος γεννήθηκε στην Πάτμο το 1772 και απεβίωσε στην Αθήνα στις 28 Νοεμβρίου 1852. Ήταν Έλληνας γραμματικός, έμπορος και επαναστάτης. Αναντίρρητα ήταν ένα από τα σημαντικότερα στελέχη της Φιλικής Εταιρίας του οποίου η δράση συνέβαλε στην ίδρυσή της. Τα απομνημονεύματα περί Φιλικής Εταιρίας του Εμμανουήλ Ξάνθου τυπώθηκαν το 1845, όταν ο ίδιος έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του στα όρια της οικονομικής εξαθλίωσης σε ένα χαμόσπιτο στην οδό Νικοδήμου 27 στην Αθήνα. Πέθανε λίγες ώρες μετά από βαρύτατο τραυματισμό από πτώση στις σκάλες της Βουλής, όπου παρακολουθούσε μία συνεδρίαση. Το 1834 ο Ιωάννης Φιλήμων, ένας αντίμαχος του Ξάνθου στο έργο του «Δοκίμιον Ιστορικόν περί Φιλικής Εταιρίας» αναφέρει πως ο Παναγιώτης Αναγνωστόπουλος κατηγορούσε τον Ξάνθο για κακή διαχείριση των πόρων της Φιλικής Εταιρίας. Βέβαια, υπήρχε μία ανοιχτή διαμάχη μεταξύ του Αναγνωστόπουλου και του Ξάνθου. Ο Ξάνθος το 1837 συγγράφει το υπόμνημα με σκοπό να ανασκευάσει όσα είχε πει ο Φιλήμων εναντίον του. Το 1845 προβαίνει στη συγγραφή των απομνημονευμάτων του. Περιέκλειαν μία σύντομη έκθεση των γεγονότων που διαδραματίστηκαν από τη σύσταση της Φιλικής Εταιρίας και παράλληλα παραθέτει 168 έγγραφα που αποτελούν μέχρι και σήμερα σημαντικό ιστορικό υλικό. Αναφέρονται τόσο στον ίδιο όσο και στην ιστορία της Εταιρίας.
ΚΑΣΟΜΟΥΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Ο Νικόλαος Κασομούλης (1795-1872) ήταν από τους σημαντικότερους αγωνιστές, καθώς και ιστορικός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Τα Ενθυμήματα, όπως επιγράφονται του Στρατηγού Κασομούλη, είναι τα απομνημονεύματά του, που καταλαμβάνουν 2.701 χειρόγραφες σελίδες που εκδόθηκαν σε 3 τόμους υπό τον τίτλο «Αρχεία της Νεωτέρας Ελληνικής Ιστορίας Νικολάου Κασομούλη Αγωνιστού του 1821, Μακεδόνος». Στο έργο αυτό προτάσσεται η ιστορία και η σημασία του αρματολισμού. Τα ενθυμήματα αυτά γράφτηκαν περί το 1832 όταν ο ίδιος ήταν αξιωματικός σε καθεστώς αναγκαστικής αργίας το 1842. Το 1861 επανέρχεται για να καταγράψει την προέλευση του αρματολισμού ως συμπληρωματικό αρχείο για τις αναμνήσεις του που είναι και η πρώτη προσπάθεια συγγραφής. Μέσα από το έργο αυτό αντιλαμβανόμαστε ότι πρόκειται για έναν άνθρωπο αναλφάβητο, χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση, καθώς καταλαβαίνουμε σε πολλά σημεία ότι διακόπτει τη ροή του λόγου του και δεν μπορεί να συνδέσει τα αναφερόμενα μεταξύ τους. Ορθογραφικά λάθη δεν εμφανίζονται τόσο συχνά όσο στα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη, όμως, λόγω της έλλειψης μόρφωσης, ο Κασομούλης φαίνεται να μην ακολουθεί κάποια ροή και τα γεγονότα που διηγείται να μην έχουν πάντα αρχή-μέση-τέλος. Ωστόσο, αναφέρει σε μεγάλη κλίμακα κάποια αξιοσημείωτα γεγονότα, όπως αυτό της γέννησης της ιδέας των αρματολών και τον τρόπο που επηρεάστηκαν οι κόλποι των Ελλήνων Επαναστατών. ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣ ΠΕΡΡΑΙΒΟΣ
Ο Χριστόφορος Περραιβός ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες στρατηγούς, που διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο για την επίτευξη του μέγιστου, της λύτρωσης από τον Τουρκικό ζυγό. Θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως έναν σύγχρονο Θουκυδίδη, καθώς εκτός από τον ενεργό ρόλο που κατείχε στις μάχες ως αγωνιστής, κατέγραφε επίσης ιστορικά μαχών απ’ όπου μπορούμε να αντλήσουμε πολύτιμες πληροφορίες για την εξέλιξή τους, καθώς και τις τακτικές που έβρισκαν εφαρμογή στα πεδία των μαχών. Τα σημαντικότερα απομνημονεύματά του ήταν αυτά, τα οποία μας περιέγραφαν διάφορες μάχες μεταξύ Ελληνικών και Τουρκικών στρατευμάτων ανάμεσα στο Σούλιο και την Ανατολική Ελλάδα, από το έτος 1820 ως και το 1829. Έπειτα, είναι άξιο λόγου να αναφέρουμε τις αναφορές του στην ιστορία του Σουλίου και της Πάργας, όπου εξιστορείται η πορεία του Αλή Πασά στην Ήπειρο, και μάλιστα ο ίδιος ο Περραιβός τον περιγράφει ως Σατράπη της Ηπείρου. Τον Χριστόφορο Περραιβό εξαιτίας των έργων του, αλλά και της δυναμικής παρουσίας του σε διάφορες μάχες, θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε Εθναπόστολο,. Όμως, όπως και όλοι οι άλλοι οραματιστές ενός ανεξάρτητου και αυτόνομου κράτους, έτσι και αυτός ήρθε αντιμέτωπος με ένα άσχημο τέλος, καθώς στην Κέρκυρα το 1816 αποκηρύττεται από τον Μητροπολίτη Ιερόθεο και στη συνέχεια, συλλαμβάνεται από Άγγλους και εξορίζεται.
ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΩΝ
Είναι πραγματικά αξιοσημείωτο ότι πολλές από τις γνώσεις μας για την Επανάσταση προέρχονται από διάφορα απομνημονεύματα. Χάρη σε αυτά μπορούμε να φωτίζουμε σκηνές που συνέβησαν στην Επανάσταση μέσα από τα μάτια αγωνιστών του παρελθόντος. Πρόκειται για προσωπικές εμπειρίες και βιώματα, όμως δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αποτελούν σημαντικότατη ιστορική πηγή. Πολλές γνώσεις που έχουν αποκτηθεί οφείλονται στα απομνημονεύματα. Μπορούμε να φανταστούμε την Επανάσταση χωρίς αυτά; Πώς θα μπορούσαμε να θυμόμαστε την Επανάσταση χωρίς κάποιους ανθρώπους να μας υπενθυμίζουν τους αγώνες που δόθηκαν; Πώς θα μπορούσαμε να διηγηθούμε τις ιστορίες των προγόνων μας, αν δεν είχαμε μία πλήρη εικόνα, ακόμα και μέσα από τα μάτια ανθρώπων που έζησαν εκείνη την εποχή; Πραγματικά δεν θα μπορούσαμε! Το μόνο που θα προέκυπτε θα ήταν μία αποσπασματική ιστορία με πάρα πολλά ασυμπλήρωτα κενά!
Δημήτρης Μάμμος - Δημοσθένης Σωτηρόπουλος