Το 2021 θα τιμήσουμε τα διακόσια χρόνια από το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης. Πρόκειται για την επέτειο του σημαντικότερου γεγονότος της νεοελληνικής ιστορίας, που συνδέεται άμεσα και με την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους και έλαβε με διεθνείς διαστάσεις.
Η Επανάσταση, βέβαια, δεν προέκυψε ξαφνικά. Ήταν αποτέλεσμα μίας σειράς διεργασιών που σχετίζονταν με την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης, η οποία ήδη είχε αρχίσει να εντοπίζεται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους, αλλά και με τις αλλαγές που συντελούνταν στην Ευρώπη. Ο 17Ος αιώνας ήταν για τους Ευρωπαίους ο αιώνας της δημιουργίας των εθνικών κρατών και της επικράτησης των εθνικών γλωσσών. Με το πέρασμα στον 18ο αιώνα, το διακύβευμα ήταν εάν τα επιτεύγματα της νεότερης Ευρώπης υπερτερούσαν από αυτά της αρχαιότητας. Κατά περίεργο, όμως, τρόπο, η κριτική αυτή δεν στράφηκε ποτέ κατά της αρχαίας ελληνικής σκέψης. Mε τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, στην πραγματικότητα, υιοθετούνται οι βασικές αξίες και αρχές της αρχαίας Ελλάδας. Το αποκορύφωμά τους είναι η Αρετή και η Ελευθερία, έτσι όπως τεκμηριώνεται μέσα από τίς νίκες των αρχαίων Ελλήνων, με επιστέγασμα τους Περσικούς πολέμους. Η λαμπρή έκβαση των πολέμων αυτών θα εμπεδώσει στη συνείδηση των Ελλήνων την πεποίθηση ότι η έννοια της ελευθερίας μπορεί να υπάρξει μόνο μέσα από την εθνική ανεξαρτησία και αυτονομία.
Αργότερα, οι Ευρωπαίοι αναζητούν τις ρίζες του πολιτισμού τους και τις ανακαλύπτουν στην αρχαία Ελλάδα. Με το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821, η αγάπη και ο θαυμασμός για την αρχαία Ελλάδα μετατρέπονται σε συμπαράσταση στους αγωνιζόμενους Έλληνες, με ευεργετικές επιπτώσεις στην αποδοχή και την κατάληξη της Ελληνικής Επανάστασης. Η «ανακάλυψη» των αρχαίων μνημείων της Ελλάδας από τους Ευρωπαίους περιηγητές και οι αναφορές στο ένδοξο παρελθόν αξιοποιήθηκαν στην ιδεολογική προετοιμασία του Αγώνα, αποτελώντας πηγή έμπνευσης για το φιλελληνικό κίνημα και την ενδυνάμωση της αυτοσυνειδησίας των Ελλήνων.
Παράλληλα με τον Ελληνικό Διαφωτισμό, η αρχαία Ελλάδα καταλαμβάνει σημαντική θέση πλάι στις νέες ευρωπαϊκές ιδέες. Ο Αδαμάντιος Κοραής πίστευε ότι η διάχυση των ευρωπαϊκών ιδεών στο υπόδουλο έθνος θα είχε διπλή στόχευση και θα επέφερε την ενίσχυση του γένους με τα Φώτα της Ευρώπης, αλλά και την επανασύνδεση του με τους αρχαίους προγόνους. Πράγματι, και ο χώρος όπου γεννήθηκε και εξελίχθηκε η Επανάσταση, έσφυζε από τα αρχαιοελληνικά μνημεία που αντανακλούσαν σε κάθε σπιθαμή γης ιστορία και πολιτισμό. Έτσι, η σχέση των Ελλήνων το 1821 με την αρχαιότητα αποτέλεσε υπόθεση καθημερινής συμβίωσης με τα μνημεία που βρίσκονταν σκορπισμένα στην ύπαιθρο και στις πόλεις.
Ο ίδιος ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης πολύ συχνά αναφερόταν στην αρχαιότητα, την οποία προσέγγιζε, όμως, με τη δική του επινόηση. Παρόλα αυτά, η οικειότητα και ο σεβασμός με την οποία αναφερόταν στους αρχαίους προγόνους μας αποδεικνύουν τη συναισθηματική και βιωματική σύνδεση των αγωνιστών με αυτούς. Είναι χαρακτηριστικές, άλλωστε, οι σχετικές του αναφορές στην ομιλία του προς τους νέους στην Πνύκα το 1838.
Άλλο ένα παράδειγμα στρατηγού, που αντιλαμβανόταν την ανάγκη σύνδεσης με την αρχαιότητα, ήταν ο Μακρυγιάννης. Ο Γιώργος Σεφέρης, στο δοκίμιό του «Ένας Έλληνας – ο Μακρυγιάννης», αναδεικνύει τα συναισθήματα αυτά, παραθέτοντας μαρτυρία του πολεμιστή: «Είχα δυο αγάλματα περίφημα, μια γυναίκα κι ένα βασιλόπουλο ατόφια – φαίνονταν οι φλέβες, τόση εντέλειαν είχαν. Όταν χάλασαν τον Πόρον, τα ‘χαν πάρει κάτι στρατιώτες, και στ’ Άργος θα τα πουλούσαν κάτι Ευρωπαίων, χίλια τάλαρα γύρευαν. Πήρα τους στρατιώτες, τους μίλησα: “Αυτά και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά επολεμήσαμεν». Και συνεχίζει ο ποιητής: «Δεκαπέντε χρυσοποίκιλτες ακαδημίες δεν αξίζουν την κουβέντα αυτού του ανθρώπου». Πράγματι, ο στρατηγός Μακρυγιάννης, με τη στάση του, λειτουργούσε ως γνήσιος εκφραστής τόσο της επίσημης πολιτικής, όσο και του λαϊκού συναισθήματος.
Τα κλασικά μνημεία και έργα τέχνης και, κυρίως, η Ακρόπολη, υπήρξαν το τραγικότερο θύμα των πολέμων. Τα αθηναϊκά μνημεία υπέστησαν νέες καταστροφές κατά τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Το 1822, οι Επαναστάτες που πολιορκούσαν την Ακρόπολη, έβλεπαν με σπαραγμό τα τόπια των ελληνικών κανονιών να αφανίζουν τα μάρμαρα των μνημείων. Το 1826, πολιορκημένοι οι ίδιοι, ένιωθαν πόνο ψυχής για τις καταστροφές που προκαλούσε στα λείψανα των αρχαίων ναών το τουρκικό πυροβολικό. Γκρέμιζε, ακρωτηρίαζε, τραυμάτιζε τα μάρμαρα. Δυστυχώς, ο πόλεμος δεν αφήνει περιθώρια για πολιτιστικούς συναισθηματισμούς. Η καταστροφή του αντιπάλου με όλα τα μέσα, κυριαρχεί σε κάθε πολεμική σύγκρουση. Οι πολιορκημένοι αγωνιστές έδειξαν αυταπάρνηση και ηρωισμό, παρά τις στερήσεις και τις κακουχίες. Έχοντας πλήρη συνείδηση της ολοκληρωτικής καταστροφής, που απειλούσε τα τεκμήρια του προγονικού πολιτισμού, δέχτηκαν τη συνθήκη της εξόδου, για να σώσουν τις πολύτιμες αρχαιότητες, «τα έργα των αειμνήστων πατέρων μας», όπως ανέφεραν σε επιστολή προς τη Διοικητική Επιτροπή, που είχε αναλάβει τα πολεμικά και πολιτικά θέματα της Ελλάδας ( 1826-1827).
Οι αρχαιότητες δεν είναι απλώς στενά συνδεδεμένες με την εθνική ταυτότητα και τον Αγώνα του 1821, αλλά είναι συγχρόνως ο θεμελιωτής των αξιών του νέου ελληνικού κράτους και ο μόνιμος συνομιλητής του σύγχρονου κόσμου και πολιτισμού. Ειδικά για εμάς, τους Έλληνες, η κληρονομιά αυτή είναι πηγή κύρους για τη χώρα μας, η εσωτερική μας δύναμη και στοιχείο της εθνικής μας υπερηφάνειας!
Δι’ αυτά πολεμήσαμεν!
Ελεάνα Μέξη