Κοιτώντας το θέμα του άρθρου αυτού, αναρωτιέται κανείς ... άραγε τα ανθρώπινα δικαιώματα υπήρχαν και πριν τον διαφωτισμό ή τα «γέννησε» ο ίδιος, λόγω της ανάγκης που υπήρχε τότε για την εμφάνισή τους; Τα ανθρώπινα δικαιώματα λοιπόν, δεν γεννήθηκαν την περίοδο του διαφωτισμού. Η σημασία τους είχε προ πολλού αναγνωριστεί, καθώς η ανθρωπότητα είχε περάσει «σκοτεινές εποχές» στο παρελθόν, που κατέστησαν αναγκαία την κατοχύρωση και την προστασία τους. Οι εποχές αυτές χρονολογούνται αρχικά, γύρω στο 1215, όπου, λόγω αυθαιρεσιών, ο τότε Άγγλος βασιλιάς, αναγκάστηκε από τους ευγενείς να υπογράψει τη Μάγκνα Κάρτα, η οποία περιλάμβανε ορισμένα απ’ αυτά που ονομάζουμε σήμερα θεμελιώδη «ανθρώπινα δικαιώματα». Επιπλέον, βασικός πυλώνας προστασίας ανθρωπίνων δικαιωμάτων θεωρείται και ο αγγλικός νόμος Χάμπεας Κόρπους του 1679, ο οποίος εξασφάλιζε την προστασία των πολιτών από την παράνομη κράτηση, δηλαδή με απλά λόγια θέσπιζε το δικαίωμα κάθε πολίτη να γνωρίζει για ποιο λόγο συλλαμβάνεται … Με την πάροδο του χρόνου, τα δικαιώματα αυτά μπορεί να επισκιάστηκαν από τα δεδομένα και τις συνθήκες δύσκολων για την ανθρωπότητα εποχών, ίσως και να ξεχάστηκαν προσωρινά μπροστά στην πρωτόγονη ανάγκη επιβίωσης του ανθρώπινου είδους, ύστερα, όμως, ήρθε η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός.
Στην εποχή λοιπόν του Διαφωτισμού και της Βιομηχανικής Επανάστασης, όπου κυριαρχούσε η μοναρχία ως πολίτευμα, άνθρωποι κυρίως της αστικής τάξης, άρχισαν να αποκτούν οικονομική δύναμη, όμως είχαν ελάχιστα έως και μηδαμινά δικαιώματα. Έτσι, κρίθηκε ως μεγαλύτερη από ποτέ η ανάγκη για την επανεφαρμογή των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Το πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού, ήταν αυτό που έφερε ξανά στο "προσκήνιο" την αναγκαιότητά τους . Οι σημαντικότεροι εκφραστές του Διαφωτισμού, οι λεγόμενοι Ευρωπαίοι διαφωτιστές, από τους οποίους στη συνέχεια εμπνεύστηκαν και οι Έλληνες «ομόλογοί» τους, ήταν ο Βολταίρος ο οποίος υποστήριξε την ανεξιθρησκία και άσκησε καταλυτική επίδραση στη διαμόρφωση ενός νέου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Άλλοι μεγάλοι διαφωτιστές ήταν ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, που αναφέρθηκε ιδιαίτερα στην σημασία της γενικής βουλήσεως ως παράγοντα διαμόρφωσης του δημόσιου συμφέροντος, ο Τζον Λοκ που διατύπωσε τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου μεταξύ Κράτους και πολιτών και, τέλος, ο Μοντεσκιέ, που διατύπωσε την αρχή ότι σε μία Δημοκρατία οι τρείς εξουσίες πρέπει να είναι διακριτές και αλληλο - ελεγχόμενες. Όλοι οι παραπάνω, όμως, μίλησαν και για κάτι κοινό. Όλοι αναφέρθηκαν στην ουσία των απαράγραπτων ανθρωπίνων φυσικών δικαιωμάτων, αναφέροντας πως όλοι οι άνθρωποι, μόνο και μόνο εκ της ιδιότητάς τους αυτής, είναι φορείς βασικών ελευθεριών και προνομίων, τα οποία δεν μπορεί ούτε να τους τα στερήσει, ούτε να τα καταργήσει, εξουσία οποιασδήποτε μορφής.
Οι ιδέες αυτές των Ευρωπαίων διαφωτιστών δεν άργησαν να διαδοθούν. Αρχικά εφαρμόστηκαν, μέσα από χάρτες και διακηρύξεις δικαιωμάτων, για παράδειγμα την διακήρυξη της 4ης Ιουλίου του 1776, το Σύνταγμα των ΗΠΑ, ή και τη Γαλλική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη το 1789. Η Διακήρυξη αυτή αποτελείται από 17 άρθρα, βασικότερα των οποίων είναι τα 1,3,7,9 και 11, που προβάλλουν κάποια από τα βασικότερα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα, αναδεικνύοντας παράλληλα την αξία τους. Αυτά είναι της ισότητας, της αναγνώρισης του έθνους ως αποκλειστικής πηγής εξουσίας, της κατάργησης της παράνομης κράτησης, της ελευθερίας σκέψης, αλλά και του τεκμηρίου της αθωότητας. Στη σύνεχεια, πήραν σάρκα και όστα από τους Έλληνες διαφώτιστες, δημιουργώντας το πνευματικό κίνημα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Όπως γίνεται αντιληπτό, οι Ευρωπαίοι αυτοί διαφωτιστές , αποτέλεσαν πρότυπα για τους Έλληνες, με τους δύο σημαντικότερους να είναι ο Ρήγας Βελεστινλής και ο Αδαμάντιος Κοραής, που ανέδειξαν και προώθησαν τις ιδέες αυτές, μέσω χαρτών, κειμένων, νέων συνταγμάτων, αλλά και διακηρύξεων. Ιδιαίτερη βάση, όμως, δόθηκε στο κομμάτι των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κάτι που γίνεται φανερό κυρίως μέσα από τα έργα τους. Ο Ρήγας, μοναδική προσωπικότητα του νεότερου Ελληνισμού και οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας, έγραψε τον «Θούριο», ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του, προβάλλοντας μέσα από αυτό το δικαίωμα της ελευθερίας. Στη συνέχεια, μεταλαμπάδευσε τις αρχές των άρθρων της διακήρυξης δικαιωμάτων του ανθρώπου, καθώς είδε μακριά «γιατί στεκόταν σε ώμους γιγάντων», όπως είχε πει ο Ισαάκ Νεύτων. Τέλος, εισήγαγε στην ελληνική πραγματικότητα, αρχικά κάποια επιπλέον δικαιώματα για τις γυναίκες, όπως αυτό της εκπαίδευσης, έπειτα της εξασφάλισης οικονομικής βοήθειας στους αδύνατους, όπως και της ενεργούς συμμετοχής στους δημοκρατικούς θεσμούς. Ο Αδαμάντιος Κοραής, από την άλλη, θεωρείται πρωτεργάτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και δάσκαλος του Γένους. Μέρος του έργου του, αναφέρεται στα ανθρώπινα δικαιώματα με πολλά κείμενά του και επιστολές να παραμένουν εμπνευσμένα από τη χάρτα των δικαιωμάτων, αλλά και τη γαλλική του παιδεία.
Συνοψίζοντας, αντιλαμβανόμαστε ότι στο πλαίσιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού αναδείχθηκε τόσο η σημασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και η ανάγκη προστασίας τους, όσο και ο ρόλος της επιστήμης και η αξία της εκπαίδευσης. Ανατρέχοντας στις ενέργειες και τη συμβολή των Νεοελλήνων διαφωτιστών, διαπιστώνουμε πως τα ανθρωπινα δικαιώματα αποτελούν μία σημαντική διάσταση του έργου τους . Διακρίνουμε αφενός την επίδραση που αναμφίβολα δέχτηκε από τον Ευρωπαϊκο διαφωτισμό και αφετέρου την προσπάθεια που έγινε, ώστε να στεφθεί με επιτυχία η διαδικασία της θεμελίωσης και καθολικής αποδοχής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην τότε καθημερινή ζωή. Τέλος, γίνεται αντιληπτή η δύναμη της Ελλάδας, αλλά και το πάθος που διακατείχε τους Έλληνες διαφωτιστές, οι οποίοι συνέβαλαν στον αγώνα αυτό, καθώς η διαδικασία αναγνώρισης, κατοχύρωσης και προστασίας των θεμελιωδών αυτών ανθρώπινων αξιών έλαβε χώρα σε μία πατρίδα που δεν είχε την τύχη να γνωρίσει αναγέννηση, παρ’ όλα αυτά κατάφερε να επαναφέρει και να θεμελιώσει τα δικαιώματα του ανθρώπου στην εποχή εκείνη, όπου όλα "τα σκίαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά ..."
Βασιλική Κούρτη