Η ελληνική λογοτεχνία επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922 και από τις συνέπειές της στους πληθυσμούς που αναγκάστηκαν να αφήσουν τον τόπο και τις περιουσίες τους. Λογοτέχνες και ποιητές, που κατάγονται από τη Μικρά Ασία, έγιναν μάρτυρες αυτής της τόσο ολέθριας για τον ελληνισμό περιόδου, και έτσι καταγράφουν, σχολιάζουν, περιγράφουν με τον πιο πειστικό τρόπο τις εντυπώσεις τους από όσα άκουσαν και όσα έζησαν οι ίδιοι.
Ακόμα, οι μετανάστες από την Μικρά Ασία δεν έγιναν δεκτοί με καλό τρόπο από τους Έλληνες πολίτες, καθώς συχνά τους αντιμετώπιζαν με καχυποψία και εχθρότητα. Αυτά τα γεγονότα αφηγούνται με υπέροχο τρόπο πολλοί Έλληνες λογοτέχνες. Παράλληλα, δεν λίγοι εκείνοι οι συγγραφείς οι οποίοι ακόμα και σήμερα επιλέγουν να γράψουν για το πριν και το μετά εκείνης της ταραγμένης και καθοριστικής για την πορεία της χώρας εποχής. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις, πάντως, κατά τις οποίες ακόμα και στο ίδιο έργο, στο οποίο γίνονται αναφορές στον Αύγουστο του 1922 και στα επακόλουθά του, δίδονται περιγραφές από τη ζωή στη Μικρά Ασία πριν από την έναρξη του πολέμου. Έτσι, φαίνεται η αντίθεση ανάμεσα στην περίοδο της ειρηνικής συμβίωσης και της δυστυχίας. Στο πριν και το μετά.
Είναι φυσικό λοιπόν όλοι αυτοί οι συγγραφείς να μεταφέρουν μέσα από το έργο τους τις προσωπικές τους ιστορίες και περιπέτειες. Με ανάμεικτα συναισθήματα χαράς και λύπης περιγράφουν με τον πιο ρεαλιστικό τρόπο την πραγματικότητα, όπως την είχαν ζήσει εκείνοι. Αξίζει επομένως να αναφερθούμε σε συγκεκριμένους συγγραφείς, να μιλήσουμε για το έργο τους και το πώς παρουσίασαν τα γεγονότα που σημάδεψαν τη σύγχρονη ελληνική ιστορία.
Αρχικά, ο Ηλίας Βενέζης είναι ένας από τους σημαντικούς συγγραφείς, ο οποίος έζησε την αιχμαλωσία και τον ξεριζωμό. Σχεδόν σε όλα του τα έργα γράφει για τις αναμνήσεις του από τη ζωή του στη Μικρά Ασία, για το τι είχανε και τι έχασαν. Αναφέρεται στην ειρηνική συμβίωση των Ελλήνων με τους Τούρκους στην Αιολική Γη, στην οποία ο πρωταγωνιστής μιλά για τις περιπέτειές του πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Περιγράφει τα όνειρά του και τον όμορφο τρόπο ζωής κοντά στη φύση, έναν τρόπο που διαταράχθηκε από τον πυροβολισμό που σήμανε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σε άλλο του έργο, στο μυθιστόρημά του Γαλήνη, περιγράφονται οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες από τη Φώκαια, όταν έρχονται να εγκατασταθούν στην Ελλάδα. Στο έργο του Νούμερο 31328 γίνονται αναφορές στις περιπέτειες που έζησε κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας του, ενώ στο Μικρασία, χαίρε, συγκέντρωσε κείμενά του τα οποία είχαν δημοσιευθεί στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ το 1972.
Ένας άλλος σημαντικός συγγραφέας της ίδιας εποχής είναι ο Κοσμάς Πολίτης. Στο καλύτερό του μυθιστόρημα, Στου Χατζηφράγκου, που είναι εμπνευσμένο από τη Μικρασιατική Καταστροφή, η ιστορία του αναφέρεται σε μια λαϊκή συνοικία της Σμύρνης. Ξαναθυμάται την παιδική ηλικία των ηρώων του στη Σμύρνη, τις ευτυχισμένες και ξέγνοιαστες στιγμές, αλλά και τη δραματική αλλαγή της ζωής τους κατά τη διάρκεια του πολέμου και αργότερα με τον ξεριζωμό.
Ένας ακόμα αξιοσημείωτος συγγραφέας είναι ο Στρατής Δούκας. Δεν έγραψε πολλά βιβλία, αλλά θα τον θυμόμαστε για την εξαιρετική νουβέλα Η ιστορία ενός αιχμαλώτου. Με λιτό τρόπο ο Δούκας αφηγείται μια αληθινή ιστορία ενός τουρκόφωνου Έλληνα, ο οποίος είχε συλληφθεί αιχμάλωτος, και αφού απέδρασε για να σωθεί, προσποιήθηκε τον Τούρκο. Ο συγγραφέας πήγαινε στα χωριά της Μακεδονίας και άκουγε τις ιστορίες των προσφύγων και κρατούσε σημειώσεις. Στην Κατερίνη γνώρισε τον ήρωα του βιβλίου του και απέδωσε τις περιπέτειές του με αυθεντικότητα και αντικειμενικότητα. Δεν αναζητεί ευθύνες και αίτια για τον πόλεμο. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να φανεί η φρίκη του πολέμου σε όποια πλευρά κι αν βρίσκεται κανείς. Το μήνυμα είναι αντιπολεμικό, αφού και ο συγγραφέας αφιερώνει το βιβλίο του «στα κοινά μαρτύρια των λαών».
Γνωστή σε όλους είναι η Διδώ Σωτηρίου, το έργο της οποίας είναι μεταφρασμένο σε πολλές γλώσσες. Στο πιο δημοφιλές, Τα Ματωμένα χώματα, η ιστορία εκτυλίσσεται γύρω από το πρόσωπο του Μανώλη Αξιώτη, ενός νεαρού που έχει μεγαλώσει στο Κιρκιτζέ. Η φρίκη του πολέμου φέρνει το τέλος στον παράδεισο στον οποίο ζούσαν οι ήρωες πριν από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Επίσης, στο μυθιστόρημά της Μέσα στις φλόγες, ένα ταξίδι στη Σμύρνη το καλοκαίρι του 1918 θα γίνει η αφετηρία μιας καινούργιας ζωής για τη μικρή ηρωίδα και την οικογένειά της. Το κοριτσάκι εισέρχεται σταδιακά στα γεγονότα που φέρνουν το τέλος της ειρήνης και την προσφυγιά. Η καινούρια πατρίδα της είναι αφιλόξενη και οι άνθρωποι εχθρικοί. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον είναι αναγκασμένη να επιβιώσει η ηρωίδα.
Ξεχωριστή είναι και η περίπτωση του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, που τιμήθηκε με το Βραβείο Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1963. Σε πολλά του ποιήματα διακρίνεται η νοσταλγία για την πατρίδα που χάθηκε καθώς και τα επακόλουθα του πολέμου, η πίκρα και η δυστυχία.
Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο πόνος, ο φόβος, η πίκρα, η αγωνία για την επόμενη ημέρα είναι μερικά από τα συστατικά τα οποία δίνουν την ταυτότητα στο έργο πολλών συγγραφέων που αναφέρονται σε όσα έζησαν οι ίδιοι ή άκουσαν να τους διηγούνται άλλοι για τη ζωή στη Μικρά Ασία. Μέσω των μυθιστορημάτων τους κρατούν ζωντανή τη μνήμη, γιατί γνωρίζουν καλά ότι υπάρχει κάτι όσο το θυμόμαστε.
Καρέλης Σωτήρης ΓΑ4