Ο ρόλος του Ποντιακού Ελληνισμού στον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα του 1821 υπήρξε σημαντικός τόσο στη διάδοση της ιδέας, τη μεθόδευση και την έναρξη της επανάστασης, όσο και στην οικονομική και στρατιωτική υποστήριξής της.
Κατά την Τουρκοκρατία οι Έλληνες του Πόντου υπέστησαν και αυτοί πολλά μαρτύρια, διωγμούς, μεγάλη φορολογία, καταπίεση, αρπαγή της περιουσίας και μελών των οικογενειών τους. Πολύ πριν το 1821 Πόντιοι αντάρτες, που οι Τούρκοι αποκαλούσαν «εσχιάδες», κατέφευγαν στα βουνά ως «κλέφτες-εκδικητές» δημιουργώντας ένα προεπαναστατικό δίκτυο κατά των Τούρκων. Χαρακτηριστική είναι η δράση τους στην ορεινή περιοχή της Ματσούκας, την οποία κατάφεραν να απελευθερώσουν.
Η παιδεία και ο διαφωτισμός αποτέλεσαν πηγή ελπίδας και μέσο εθνικής αφύπνισης σε όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας και στην περιοχή του Πόντου. Στα προεπαναστατικά και επαναστατικά χρόνια το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας και οι τραπεζούντιοι λόγιοι συνέβαλαν ουσιαστικά στην καλλιέργεια του απελευθερωτικού πνεύματος στον Πόντο και στις παραδουνάβιες χώρες. Επηρέασαν σημαντικά τους Πόντιους της διασποράς και συνεργάστηκαν με τους Μακεδόνες έποικους της Μολδοβλαχίας.
Λόγω αυτής της επίδρασης αρκετοί ηγεμόνες των παραδουνάβιων χωρών που ήταν Έλληνες ποντιακής καταγωγής ή είχαν συγγενέψει με αυτούς, όπως οι Υψηλάντηδες, οι Μουρούζηδες, οι Καραντζάδες και οι Καλλιμάχηδες, ενθάρρυναν και προετοίμασαν την επανάσταση.
Την περίοδο της Επανάστασης του 1821 η συμμετοχή των Ποντίων στον απελευθερωτικό αγώνα αυξήθηκε ακόμα περισσότερο και για αντίποινα οι Τούρκοι βασάνισαν και οδήγησαν στο θάνατο χιλιάδες Έλληνες του Πόντου.
Πολύ νωρίτερα, μετά την πτώση της Τραπεζούντας, πλούσιες αστικές οικογένειες Ελλήνων Ποντίων, όπως οι Υψηλάντηδες και οι Μουρούζηδες, κατέληξαν στο Φανάρι της Κωνσταντινούπολης δημιουργώντας την τραπεζουντιακή παροικία της Πόλης. Ωστόσο, δεν ξέχασαν ποτέ την καταγωγή τους, προετοίμασαν την ελληνική επανάσταση, διέθεσαν όλη την περιουσία τους και υπηρέτησαν με όλες τους τις δυνάμεις την απελευθέρωση του έθνους.
Παρόλο που την περίοδο της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου καταστράφηκαν αρκετές μαρτυρίες για τη συμμετοχή των προγόνων τους στον αγώνα του 1821, διάφορα γεγονότα και γραπτές μαρτυρίες την αποδεικνύουν μέχρι και σήμερα.
Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας στην Οδησσό το 1814, σε μια πόλη που κατοικούνταν κατά 80% από Πόντιους, υπήρξε καθοριστική για την προετοιμασία της επανάστασης. Το 1820 ο Πόντιος Αλέξανδρος Υψηλάντης ανέλαβε αρχηγός. Στη Φιλική Εταιρία μυήθηκαν αρκετοί Πόντιοι και κρυπτοχριστιανοί (Πόντιοι χριστιανοί που αναγκάστηκαν να εξισλαμιστούν για να επιβιώσουν), μεταξύ των οποίων και επιφανείς Έλληνες του Πόντου όπως ο Αρχιμεταλλουργός Ιάκωβος Γρηγοράντης και ο Μητροπολίτης Σίλβεστρος Β'. Οι μυημένοι Πόντιοι και άλλοι πρόκριτοι της Αργυρούπολης ή Πόντιοι που ζούσαν στη Ρωσία (Ηλίας Κανδήλης, ιδρυτής του Φροντιστηρίου της Χερσώνας στη νότια Ρωσία) παρείχαν σημαντική οικονομική στήριξη στο έργο της Φιλικής Εταιρείας.
Κωνσταντίνος Υψηλάντης
Η οικογένεια των Υψηλάντηδων, με καταγωγή από το χωριό Υψηλή της Τραπεζούντας, ξεκίνησε την επαναστατική δράση της πολύ πριν την έναρξη της επανάστασης. Ο Κωνσταντίνος Υψηλάντης (πατέρας του Αλέξανδρου & Δημήτρη Υψηλάντη) ως ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας άρχισε να προετοιμάζει και να στηρίζει με διπλωματικούς χειρισμούς την απελευθέρωση των χριστιανών της Ανατολής. Η σύζυγός του Ελισάβετ Υψηλάντη οργάνωνε μυστικές συναντήσεις που οδήγησαν στη σύσταση της Φιλικής Εταιρείας, ενώ μετά το θάνατο του συζύγου της εκποίησε ακίνητα και χρυσαφικά και διέθεσε όλα τα χρήματα στον Αγώνα.
Α
Αλέξανδρος Υψηλάντης
Στην συνέχεια ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε ηγετική και καθοριστική δράση στην ίδρυση και λειτουργεία της Φιλικής Εταιρείας, στην έναρξη της επανάστασης το Φεβρουάριο του 1821 στη Μολδοβλαχία, στην έκδοση της προκήρυξης «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος» και στη σύσταση του Ιερού Λόχου, δηλαδή τη μονάδα επίλεκτου στρατού που επανδρώθηκε από πολλούς εθελοντές Πόντιους φοιτητές. Αρχηγός του Ιερού Λόχου υπήρξε ο αδερφός του Νικόλαος Υψηλάντης. Ο σουλτάνος χαρακτήρισε τον Ιερό Λόχο «ευξεινοποντιακή στρατιωτική μονάδα» και για αντίποινα της δράσης του εξόντωσε τους προύχοντες Πόντιους της Αργυρούπολης και για δύο χρόνια απαγόρευσε στους κατοίκους της Αργυρούπολης και άλλων περιοχών του Πόντου την υδροδότηση μέσω βρυσών κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Δημήτριος Υψηλάντης
Δημήτριος Υψηλάντης
Ο Δημήτριος Υψηλάντης, αδελφός του Αλέξανδρου Υψηλάντη, μυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία, συμμετείχε στις πρώτες μάχες του αγώνα και στις 20 Ιουνίου του 1821 ανέλαβε αρχιστράτηγοςτης Επανάστασης. Φέρνοντας από την Τεργέστη το πρώτο ξύλινο πιεστήριο στην Ελλάδα και από τα Ψαρά τον τυπογράφο Κωνσταντίνο Τόμπρα, βοήθησε να στηθεί στην Καλαμάτα το πρώτο τυπογραφείο της Ελλάδας. Στις 2 Αυγούστου 1821 εκδόθηκε η πρώτη έντυπη εφημερίδα της ελεύθερης Ελλάδας «Ελληνική Σάλπιγξ» και ακολούθησε η προκήρυξη του Δημήτριου Υψηλάντη. Προσπάθησε να οργανώσει τακτικό στρατό και στόλο, ηγήθηκε πολλών νικηφόρων μαχών, στη συνέχεια εκδιώχθηκε, αλλά αργότερα επανήλθε στην αρχιστρατηγία με πολλές επιτυχίες. Το Σεπτέμβριο του 1829 ήταν αρχηγός στη θριαμβευτική μάχη στην Πέτρα, μετά την οποία οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν.
Οι Μουρούζηδες ήταν άλλη μια εξέχουσα ποντιακή οικογένεια που αφιέρωσε όλη την περιουσία της στον απελευθερωτικό αγώνα με συνέπεια μέλη της να σφαγιαστούν κατά την έναρξη της ελληνικής επανάστασης.
Εκτός από αυτές τις οικογένειες πολλοί είναι οι Πόντιοι από την Τραπεζούντα, τη Σινώπη, την Αργυρούπολη, τη Χαλδία και την Οδησσό που καταγράφονται επωνύμως ως αγωνιστές του 1821. Ο Ρήγας Φεραίος στα κείμενα του αναφέρεται χαρακτηριστικά στους Μαυροθαλασσινούς πολεμιστές, δηλαδή στους Ρωμιούς κατοίκους του Πόντου. Πολλοί ήταν επίσης οι νέοι Πόντιοι που ήρθαν από τη Ρουμανία και τη Ρωσία και πολέμησαν γενναία δίπλα στους υπόλοιπους ήρωες του 1821 σε περιοχές της Ηπείρου και της Στερεάς Ελλάδας, αλλά και του Μοριά.
Καθοριστικός υπήρξε και ο ρόλος του χριστιανικού κλήρου στον Πόντο. Στην περιοχή Ματσούκα νότια της Τραπεζούντας τα μοναστήρια της Παναγίας Σουμελά, του Αγίου Ιωάννη Βαζελώνα και του Αγίου Γεωργίου Χουτουρά κ.α. είχαν ξεχωριστή συμμετοχή. Μέσω της χριστιανικής πίστης ενδυνάμωσαν την εθνική συνεργασία των Ελλήνων, συσπείρωσαν την πρώην αριστοκρατία του Πόντου με σκοπό την οικονομική υποστήριξη του αγώνα, ενώ ταυτόχρονα αποτέλεσαν καταφύγιο για καταδιωκόμενους επαναστάτες.
Παρόλο, λοιπόν, που στα σχολικά βιβλία της ελληνικής ιστορίας δεν υπάρχει αναλυτική αναφορά, η συνεισφορά του Ποντιακού Ελληνισμού στην εθνική μας παλιγγενεσία αποτελεί αδιαμφισβήτητο γεγονός. Οι Πόντιοι Έλληνες με την ανδρεία, την προσφορά και τις θυσίες τους κατά τα προεπαναστατικά και επαναστατικά χρόνια δικαιούνται επάξια να συμπεριλαμβάνονται στους αγωνιστές και μάρτυρες του 1821.
'Αννα Μαρία Τζωρτζίδη