Μία συνάντηση με την Καθηγήτρια Ιστορίας, κυρία Νάσια Γιακωβάκη, και τους διδακτορικούς φοιτητές της
Την Παρασκευή 23 Απριλίου 2021, η Συντακτική Ομάδα της G-E-NEWS είχε την τιμή να φιλοξενήσει την κυρία Νάσια Γιακωβάκη, Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Κοινωνικής και Πολιτικής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ και ομάδα φοιτητών στο πλαίσιο του αφιερώματος της εφημερίδας G-E-NEWS στην Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Η συνάντηση ξεκίνησε με μια σύντομη εισαγωγή από την κυρία Γιακωβάκη για την ιστορική έρευνα, αλλά και τις σχετικές με την Ελληνική Επανάσταση ερευνητικές δραστηριότητες στις οποίες συμμετέχει και συγκεκριμένα το Τυποσκόπιο, που πραγματοποιείται με τη συμμετοχή φοιτητών και ένα έργο για τη Φιλική Εταιρεία και το αντίστοιχο αρχειακό υλικό. Χαρακτηριστική ήταν η παρομοίωση των δύο έργων ως φαινομενικά αντίθετων μεταξύ τους, με το «μαύρο» και το «άσπρο», δεδομένου ότι η Φιλική Εταιρεία είχε μυστικό χαρακτήρα ενώ ο Τύπος από τη φύση του έχει δημόσιο χαρακτήρα, τόνισε όμως ότι τελικά συνδέονται καθώς η ύπαρξη εφημερίδων είναι προϋπόθεση για τη δημιουργία και την κίνηση ιδεών.
Μετά την εισαγωγή, το λόγο πήραν οι μαθητές και ακολούθησε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη – συζήτηση με την κυρία Γιακωβάκη:
Ποιοι παράγοντες ευνόησαν την ανάπτυξη της εφημεριδογραφίας την εποχή που μελετάμε;
Οι εφημερίδες έρχονται μέσα στον 18ο αιώνα σε όλη την Ευρώπη, σε όλες τις γλώσσες. Ξεκίνησαν στις πόλεις, με μικρό τοπικό αντίκρισμα στην αρχή και βαθμιαία αναπτύσσονται οι εφημερίδες μεγαλύτερης εμβέλειας, όπως οι TIMES, που χρονολογούνται από εκείνη την εποχή και είναι ένα παράδειγμα μιας ιστορικής εφημερίδας που έχει συνέχεια. Και ο ελληνικός Τύπος εντάσσεται σε αυτό το ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο ανάπτυξης των εφημερίδων.
Οι εφημερίδες της Επανάστασης δεν είναι παρά μια ακόμα γενιά εφημερίδων από εκείνες που είχαν ήδη κυκλοφορήσει πριν από την Επανάσταση για το Ελληνικό κοινό, πρώτα στο εξωτερικό, στη Βιέννη, γιατί δεν υπήρχαν τυπογραφεία στην Ελλάδα. Προϋπήρχαν λοιπόν οι εφημερίδες, προσπάθησαν να ξεκινήσουν με την έναρξη της Επανάστασης στην Καλαμάτα, οι συνθήκες του πολέμου και η απουσία υποδομής, όμως, δεν επέτρεπαν εύκολα την ανάπτυξή τους.
Το 1824 είναι έτος «σφραγισμένο» από την παρουσία των εφημερίδων και συνδέεται και με το Ελληνικό Σύνταγμα. Οι εφημερίδες κυκλοφόρησαν μετά την ψήφιση της αρχής της ελευθερίας του Λόγου και του Τύπου. Αυτό είναι κατά κάποιο τρόπο ένα Ελληνικό παράδοξο, διότι οι εφημερίδες κυκλοφόρησαν αφού το Σύνταγμα είχε θεσπίσει την ελευθεροτυπία και την παρρησία. Εφημερίδες κυκλοφορούν το 1824 σε τέσσερις πόλεις: Μεσολόγγι – Ύδρα – Αθήνα – Ναύπλιο, όταν έχει πια σταθεροποιηθεί η ελευθερία σε κάποιες πόλεις και γίνονται μέρος της ζωής των Ελλήνων.
Με ποιόν τρόπο επέδρασε ο ξένος Τύπος στον εγχώριο;
Βασική αρχή λειτουργίας του τύπου εκείνη την εποχή ήταν ότι οι εφημερίδες διεθνώς αντέγραφαν η μία την άλλη. Η ύλη τους ήταν κατά κύριο λόγο ύλη μεταφρασμένη. Ο Ελληνικός Τύπος της εποχής παρακολουθεί τον ξένο Τύπο, γιατί θέλει να ξέρει τι συμβαίνει στις Μεγάλες δυνάμεις, θέλει να ξέρει τι συμβαίνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο, να πληροφορεί για τις υποθέσεις του αγώνα, να καταγράφει τα γεγονότα σε άλλες χώρες για να γνωρίζει το ελληνικό κοινό τι συμβαίνει, αλλά και για να καταγράφει τη φιλελληνική δραστηριότητα από δημοσιεύσεις στον ξένο Τύπο.
Οι εφημερίδες λοιπόν μπορούν να αποτελέσουν μια σημαντική πηγή της φιλελληνικής δραστηριότητας. Η μεταφορά των ειδήσεων του ξένου Τύπου στον Ελληνικό ενέχει βεβαίως απειλές, καθώς ένα μέρος του Τύπου ήταν φιλοοθωμανικό και εγκυμονούσε τον κίνδυνο να επηρεάσει την κοινή γνώμη. Θα προσέθετα πως υπήρχε και σαφής προτίμηση σε κάποιες γαλλικές εφημερίδες, οι οποίες ανήκαν στο φιλελεύθερο στρατόπεδο.
Πόσο μεγάλο είναι το κοινό που διαβάζει εφημερίδες; Ποιες εφημερίδες δεσπόζουν εκείνη την περίοδο;
Οι εφημερίδες έφταναν μέσω συνδρομής στους αναγνώστες, δεν πουλιούνταν όπως σήμερα αλλά ανήκαν σε ένα κλειστό σύστημα αγοράς. Το αγοραστικό κοινό επομένως ήταν λιγοστό, γιατί συνδέονταν μόνο με τους συνδρομητές και δεν υπήρχε ανοιχτή πώληση. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι ήταν το μόνο κοινό γιατί οι εφημερίδες δε διαβάζονταν μόνο από αυτούς που τις αγόραζαν αλλά από πολύ περισσότερους. Σύμφωνα με την έρευνα, διεθνώς, θεωρούμε ότι για κάθε ένα φύλλο υπάρχουν τουλάχιστον 10 αναγνώστες. Τα στοιχεία για την περίοδο αυτή είναι λιγοστά, θεωρούμε ότι είναι περίπου στα 500 φύλλα η έκδοση των εφημερίδων και αυτό πρέπει να το πολλαπλασιάσουμε με το 10 για να βρούμε σύμφωνα με την έρευνα ποιο είναι το κοινό. Οι εφημερίδες διαβάζονται δυνατά και έχουν ακροατές. Ο κλασικός χώρος ανάγνωσης εφημερίδων είναι το καφενείο. Βασική λειτουργία του καφενείου, σαν χώρος συνάθροισης, είναι μεταξύ άλλων η ανταλλαγή απόψεων, η πολιτική συζήτηση, παράδοση που έχει καθιερωθεί ήδη από το 1700 στο χώρο της Αγγλίας.
Οι εφημερίδες είναι τοπικές, έχουν τοπικές ειδήσεις της πόλης, μία όμως ξεχωρίζει γιατί παίζει έναν ειδικό ρόλο στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης αναφορικά με την ενημέρωση για τις αποφάσεις που λαμβάνονται. Είναι μια δημοκρατική υποχρέωση των νέων δημοκρατικών φιλελεύθερων πολιτευμάτων που δημιουργεί η Επανάσταση από τις Εθνοσυνελεύσεις και τους δημοκρατικούς θεσμούς που εισάγει. Αυτή η εφημερίδα διοχετεύεται σε όλη την Επικράτεια και γράφονται συνδρομητές όλοι οι υπάλληλοι του Κράτους. Η εφημερίδα που παίζει το ρόλο της Εφημερίδας της Διοίκησης στην αρχή ήταν «Ο Φίλος του Νόμου», η εφημερίδα που έβγαινε στην Ύδρα και στη συνέχεια και επί τούτου φτιάχτηκε η «Γενική Εφημερίδα» στο Ναύπλιο με πρώτο εφημεριδογράφο (συντάκτη) τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, συντάκτη μιας παλαιότερης εφημερίδας της Βιέννης και έμπειρο δημοσιογράφο.
Ποια η βασική θεματολογία των περισσότερων δημοσιευμάτων της εποχής;
Χωρίς αμφιβολία κυριαρχούν οι ειδήσεις από τα μέτωπα γιατί είμαστε σε πόλεμο. Η στρατιωτική είδηση παίζει έναν πρωταγωνιστικό ρόλο στις περισσότερες εφημερίδες, ειδικότερα όταν υπάρχει στην περιοχή ανοιχτό μέτωπο, όπως συνέβαινε με το Μεσολόγγι. Μέσω των εφημερίδων θα δούμε την καταστροφή των Ψαρών, θα δούμε το μέτωπο της Κρήτης και άλλα. Δεύτερο θέμα ήταν οι διεθνείς ειδήσεις τόσο για τις Μεγάλες Δυνάμεις όσο και την Οθωμανική Αυτοκρατορία.
Σε τι διαφοροποιούνται οι χειρόγραφες εφημερίδες από τις έντυπες; Υπήρχε αναπτυγμένη, έστω σε ένα βαθμό, η έννοια της δημοσιογραφικής δεοντολογίας;
Οι χειρόγραφες εφημερίδες ήταν προϊόν του πρώτου έτους της Επανάστασης, όταν δοκίμασαν σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Ρούμελη, να βγάλουν αυτές τις εφημερίδες. Μία τέτοια χαρακτηριστική εφημερίδα ήταν ο «Αχελώος». Ήταν πεπερασμένες οι πρωτοβουλίες, ήταν λιγοστές, περιορισμένης κυκλοφορίας και με περιορισμένη «τροφοδοσία» στο επίπεδο της ειδησεογραφίας. Ήταν περισσότερο μια καταγραφή φημών, όπως η φήμη ότι έρχονταν οι Ρώσοι για να βοηθήσουν την Επανάσταση. Οι εφημερίδες του 1824, όμως, είναι εφημερίδες αξιώσεων, εφημερίδες που θέλουν να είναι εφάμιλλες των Ευρωπαϊκών. Δοκιμάζουν να έχουν καλή οργάνωση της ύλης, καλά τυπογραφικά, και έγκυρες ειδήσεις.
Προϋπάρχει η έννοια της δημοσιογραφικής δεοντολογίας και στον ελληνικό Τύπο που εκδίδεται στη Βιέννη (όπως πχ στον «Λόγιο Ερμή», φιλολογικό περιοδικό γενικών γνώσεων), γιατί ασκούσε με προσοχή υπεύθυνο λόγο που στήριζε τη διαφορετική γνώμη χωρίς ύβρεις και προσβολές. Υπάρχουν όμως και συγκρούσεις και προσπάθεια αποφυγής της μετατροπής του Τύπου σε λιβελλογράφημα και εκεί τίθεται και το θέμα των ορίων της λογοκρισίας.
ΤΟ ΤΥΠΟΣΚΟΠΙΟ ΤΟΥ 1821
Οι συνεργάτες της κυρίας Γιακωβάκη, κύρια Πηλούρη και κύριος Ελευθεριάδης μας παρουσίασαν το Τυποσκόπιο του 1821. Το Τυποσκόπιο ξεκίνησε ως ερευνητική εργασία προπτυχιακών φοιτητών το 2014, για πρωτογενείς πηγές με τη βοήθεια της Βιβλιοθήκης της Βουλής. Στοχεύει στην ευρετηρίαση τεσσάρων εφημερίδων της ελληνικής επανάστασης και αριθμεί 3000 λήμματα. Η επιδίωξη ήταν εξαρχής να χρησιμοποιηθεί ως βάση στη μετέπειτα έρευνα. Η προσπάθεια αυτή ήταν μια ερευνητική μαθητεία, και για τους υποψήφιους Διδάκτορες ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εξοικειωθούν με την επιστημονική έρευνα και να συμβάλουν στην παραγωγή επιστημονικής γνώσης.
To ΤΥΠΟΣΚΟΠΙΟ λοιπόν είναι ένα ερευνητικό εργαλείο που επιδιώκει να διασυνδέσει ένα δυσπρόσιτο υλικό με τους ερευνητές, μέσω ενός ευρετηρίου τόπων που θα λειτουργήσει ως ένα αξιόπιστο βοήθημα για τους επιστήμονες που θα ασχοληθούν με εκείνη την εποχή, αλλά και να λειτουργήσει ως έναυσμα για νέες ερευνητικές αναζητήσεις που θα προκύψουν από τη χρήση του. Μάλιστα εξετάζεται και η περαιτέρω ανάπτυξή το, με τη δημιουργία-για παράδειγμα- γεωευρετηρίων αλλά και την οπτικοποίηση του συγκεντρωμένου υλικού.
Επιμέλεια συνέντευξης: Φίλιππος Ακύλας Καλούδης
Υπεύθυνοι Καθηγητές: Α.Βογιατζής, Α. Κορασίδη