«Τὲς ἐμάζωξε εἰς τὸ μέρος
τοῦ Τσαλόγγου τὸ ἀκρινὸ
τῆς ἐλευθεριᾶς ὁ ἔρως
καὶ τὲς ἔμπνευσε χορό.
Τέτοιο πήδημα δὲν τὸ εἶδαν
οὔτε γάμοι, οὔτε χαρές,
καὶ ἄλλες μέσα τους ἐπήδαν
ἀθωότερες ζωές»
Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί μέρος του ποιήματος "Εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάιρον", του Διονύσιου Σολωμού και αναφέρεται στον χορό του Ζαλόγγου.
Τον Δεκέμβριο του 1803, μετά την κατάληψη του Σουλίου από τον Αλή Πασά, σύμφωνα με την παράδοση, μία ομάδα Σουλιωτισσών, κρατώντας στην αγκαλιά τα παιδιά τους, ανέβηκαν στο όρος Ζάλογγο. Εκεί, έστησαν έναν κυκλικό χορό και, κατόπιν, πήδηξαν στο γκρεμό. Πέθαναν, όμως, ελεύθερες και όχι υποταγμένες στον εχθρό. Η ηρωική αυτή πράξη είναι όμως ένα πραγματικό γεγονός η ένας εθνικός μύθος;
Τον Δεκέμβριο του 1803, μετά την κατάληψη του Σουλίου από τον Αλή Πασά, σύμφωνα με την παράδοση, μία ομάδα Σουλιωτισσών, κρατώντας στην αγκαλιά τα παιδιά τους, ανέβηκαν στο όρος Ζάλογγο. Εκεί, έστησαν έναν κυκλικό χορό και, κατόπιν, πήδηξαν στο γκρεμό. Πέθαναν, όμως, ελεύθερες και όχι υποταγμένες στον εχθρό. Η ηρωική αυτή πράξη είναι όμως ένα πραγματικό γεγονός η ένας εθνικός μύθος;
Οι Σουλιώτισσες πράγματι αυτοκτόνησαν, σύμφωνα με όσα αντλούμε από ιστορικές πηγές, κάτι που είναι εξαιρετικά γενναίο, μολονότι σήμερα μοιάζει υπερβολικό. Η γνωστή σε όλους μας ηρωική πράξη, ωστόσο, έχει κάποιες διαφορές απ’ την ιστορική αλήθεια.
Στον μύθο αναφέρονται αρκετά στοιχεία χωρίς τεκμηρίωση, που οι ιστορικοί δεν αποδέχονται. Ένα απ’ αυτά είναι πως, εκτός από γυναίκες, υπήρχαν και λιγοστοί άνδρες που συμμετείχαν στο γεγονός, λόγω της αποτυχίας τους να ξεφύγουν απ’ τον εχθρό, σε αντίθεση με την ομάδα του Μάρκου Μπότσαρη. Σε όλες, όμως, τις αναφορές ανεξαιρέτως, εντοπίζονται οι εγκυμονούσες γυναίκες. Γυναίκες άξιες θαυμασμού και πρότυπα ήθους και αξιών. Γυναίκες που κυοφορούσαν την φλόγα της ελπίδας και της τιμής, αξιών που, μετά τον θάνατό τους, αναζωπυρώθηκαν.
Ο αξιωματικός του Αλή Πασά, Σουλεϊμάν Αγά υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας του περιστατικού. Πρόκειται για την μοναδική μαρτυρία που αναφέρεται στο Χορό του Ζαλόγγου, έτσι όπως την αφηγήθηκε στον Γάλλο μισθοφόρο Ιμπραήμ Μανσούρ Εφέντη, ο οποίος είχε εξισλαμιστεί. Σε απόσπασμα του βιβλίου του, έγραψε χαρακτηριστικά: "Πιάστηκαν από τα χέρια και άρχισαν έναν χορό που τα βήματά του κινούσε ένας ασυνήθιστος ηρωισμός και η αγωνία του θανάτου έκανε πιο έντονο τον ρυθμό του. Στο τέλος των επωδών, οι γυναίκες βγάζουν μια δυνατή και μακρόσυρτη κραυγή, που ο αντίλαλός της σβήνει στο βάθος ενός τρομακτικού γκρεμού, όπου ρίχνονται μαζί με όλα τα παιδιά τους". Η αλήθεια είναι πως δεν γνωρίζουμε αν το γεγονός αποδίδεται μεταφορικά ή κυριολεκτικά απο τον συγγραφέα.
Ανάμεσα στο 1803 και το 1804 το γεγονός έχει καταγραφεί και από τον Πρώσο διπλωμάτη Γιάκοπ Μπαρτόλντι (1779-1825) ο οποίος βρίσκεται στα Γιάννενα και καταγράφει το γεγονός, χωρίς, όμως, να αναφέρει πουθενά τον περίφημο χορό.
Παρομοίως και ο Χριστόφορος Περραιβός (1773-1863), αγωνιστής του ´21 και συγγραφέας των απομνημονευμάτων της επανάστασης, στη β´έκδοση του βιβλίου "Ιστορία του Σουλίου και της Πάργας"(1815), κάνει λόγο για τον Χορό του Ζαλόγγου αναφερόμενος στα γεγονότα. Σε επόμενη, όμως, έκδοση, του 1857, δεν κάνει καμία αναφορά στον χορό αυτόν κάθ’ εαυτόν.
Από άλλη πηγή και συγκεκριμένα από τον ιστορικό Περικλή Ζερλέντη (1825 – 1925) με καταγωγή απο τη Σύρο, διατυπώνονται επιφυλάξεις το 1888, για τον Χορό του Ζαλόγγου. Υπάρχουν αρκετές αμφιβολίες μετά από έρευνα που έχει γίνει επι τόπου όσον αφορά το θέμα του χορού. Σε καμία, όμως, περίπτωση δεν αμφισβητείται η ηρωική πράξη των Σουλιωτισσών. Το 2005, ο φιλόλογος Αλέξης Πολίτης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, έγραψε ένα άρθρο στο περιοδικό "Ο Πολίτης", καταθέτοντας πως το χαρακτηριστικό τραγούδι που συνόδευε τις Σουλιώτισσες στο Χορό του Ζαλόγγου "Έχε γεια καημένε κόσμε" αναφέρθηκε πρώτη φορά μόλις το 1908, στοιχείο που ανατρέπει πολλούς ισχυρισμούς της συγκεκριμένης παραδοχής.
Μέσα από αρκετές ακόμα γραπτές αναφορές και μαρτυρίες καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως ο χορός του Ζαλόγγου δεν ήταν ιστορικό γεγονός, αλλά θρύλος, καθώς η αυτοκτονία για τη διατήρηση της τιμής δεν έγινε μέσω χορικού. Όλη αυτή η φήμη δημιουργήθηκε και διαδόθηκε, για να αναπτερώσει το ηθικό των Ελλήνων και να αφυπνίσει τον πατριωτισμό τους, ώστε να ξεκινήσει και να διαδοθεί η Επανάσταση. Το πατριωτικό φρόνημα και η ελπίδα είχαν καθοριστική σημασία εκείνη την εποχή, καθώς και η γενναιότητα και η αυταπάρνηση, που εκφράζει η αυτοθυσία των Σουλιωτισσών, ήταν ικανά να επηρεάσουν και να ωθήσουν τον λαό να κάνει το πρώτο βήμα.
Μερικοί συμβολισμοί είναι εξαιρετικά δυνατοί και συγκινητικοί. Έτσι και αυτός του Χορού του Ζαλόγγου. Είναι μια συγκλονιστική ιστορία και, ανεξάρτητα από την αληθινή/ιστορική ή μυθική της υπόσταση, δεν μειώνεται η ισχύς του συμβολισμού της.
Ανδρέας Μούτσελος