Τη συνέντευξη πήραν οι μαθητές Μαραγκού- Δυοβουνιώτου Αριάννα (Α’3 Λ), Κογκαλίδης Άγγελος (Α’4 Λ) και Κάβουρας Παντελής (Α’3 Λ).
Ας εστιάσουμε στην έννοια της δημοκρατίας. Τι σημαίνει για εσάς δημοκρατία και ποια πιστεύετε ότι είναι η σχέση δημοκρατίας-σχολείου;
Η δημοκρατία είναι μια πολυσήμαντη έννοια, με βαθιές ρίζες, που συνδέεται άρρηκτα με την χώρα μας, καθώς γεννήθηκε σε αυτή. Κατά τη γνώμη μου, όμως, δεν θα πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα απλό πολίτευμα αλλά, ως μία αντίληψη, ως μια νοοτροπία, με την οποία αντιμετωπίζουμε τα πράγματα.
Δημοκρατική αντίληψη θα πρέπει να υπάρχει και μέσα στην οικογένεια και μέσα στο σχολείο και μέσα στο χώρο εργασίας. Η Δημοκρατία για εμένα είναι κυρίως μια «Στάση Ζωής» που καλούμαστε να υιοθετήσουμε όλοι. Η ίδια η ρίζα της λέξης μας οδηγεί στο βαθύτερο νόημά της. Πρόκειται ουσιαστικά για μία εξουσία η οποία πηγάζει από το λαό και λειτουργεί υπέρ αυτού. Αυτή είναι η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας μιας από τις βασικότερες συνιστώσες της Δημοκρατίας.
Μια άλλη πολύ σημαντική αξία που εμπεριέχει μέσα της η έννοια της Δημοκρατίας, είναι το δικαίωμα στη διαφωνία, δηλαδή το να μπορεί κανείς να διαφωνήσει με την άποψη του άλλου. Αυτό που εξέφρασε ο Βολταίρος του Γαλλικού Διαφωτισμού με την αρχή της αμοιβαίας ανοχής ως αντίδοτο στο φανατισμό και τη μισαλλοδοξία. Το περίφημο «Διαφωνώ με ό,τι λες αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες». Αυτό όμως, με τη σειρά του προϋποθέτει την ανάγκη του διαλόγου.
Δημοκρατία δεν υφίσταται χωρίς διάλογο και είναι πάρα πολύ σημαντικό να καλλιεργήσουμε αυτό το διάλογο μέσα στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Εξάλλου, η δημοκρατία έχει παρομοιαστεί με μία ορχήστρα, στην οποία υπάρχουν πολλά και διαφορετικά μουσικά όργανα. Αυτό συμβολίζει την πολυφωνία, την ύπαρξη δηλαδή πολλών και διαφορετικών απόψεων.
Κύριο συστατικό της δημοκρατίας είναι επίσης η έννοια της αξιοκρατίας. Έννοια που αναδύθηκε μέσα από τα πρώτα Συντάγματα της Ελληνικής Επανάστασης, όπου αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Όλοι οι Έλληνες, εις όλα τα αξιώματα και τας τιμάς, έχουσι το αυτό δικαίωμα. Δοτήρ δε τούτων μόνο η αξιότης εκάστου». Η αξιοκρατία στηρίζεται στην αξιολόγηση και στη δικαιοσύνη και αυτό θα πρέπει να ξεκινήσει καταρχάς από τα σχολεία ως κουλτούρα. Παράλληλα, όμως, θα πρέπει να φροντίσουμε για την καλλιέργεια μιας ευγενούς άμιλλας και ενός πνεύματος συνεργασίας, για να αποτρέψουμε τη βαθμοθηρία και τον άκρατο ανταγωνισμό.
Η έννοια της Δημοκρατίας είναι επίσης συνδεδεμένη με αυτή της Ελευθερίας, καθώς είναι γνωστό ότι οι Έλληνες έχουν αγωνιστεί στο παρελθόν για αυτήν. Ο Εθνικός μας Ύμνος είναι αφιερωμένος στην Ελευθερία και είμαστε η μοναδική σχεδόν χώρα, η οποία υμνεί την Ελευθερία μέσω του Εθνικού της Ύμνου. Όμως, δεν θα πρέπει να συγχέουμε την ελευθερία με την ασυδοσία. Η ελευθερία έχει όρια και δεν θα πρέπει σε μια ευνομούμενη πολιτεία αυτά να παραβιάζονται.
Για όλους αυτούς τους λόγους, θεωρώ ότι είναι πολύ εύστοχη η φράση που χρησιμοποίησε ο Winston Churchill, «Η Δημοκρατία είναι το χειρότερο πολίτευμα, αν εξαιρεθούν όλα τ’ άλλα». Διότι ουσιαστικά, ενώ αναγνωρίζουμε σε αυτήν κάποιες αδυναμίες, την ίδια στιγμή κατανοούμε ότι δεν υπάρχει κανένα άλλο πολίτευμα, το οποίο να μπορεί να δώσει στον άνθρωπο την απαραίτητη ελευθερία, προκειμένου να εκφραστεί, να συμμετέχει και να αποφασίζει ο ίδιος για την τύχη του. Όμως, για να διασφαλίσουμε μια αποτελεσματική Δημοκρατία, θα χρειαστεί να φροντίσουμε για μια υψηλού επιπέδου Παιδεία. Το υψηλό μορφωτικό επίπεδο των πολιτών αποτελεί θεμελιακή προϋπόθεση για την ποιότητα της Δημοκρατίας και επ´ αυτού το σχολείο φέρει πολύ μεγάλη ευθύνη.
Οι μαθητές στο παρελθόν είχαν τα ίδια δικαιώματα με τους μαθητές του σήμερα;
Οι μαθητές στο παρελθόν δεν απολάμβαναν τα δικαιώματα που σήμερα απολαμβάνουν και αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό που οφείλουν καταρχάς να το γνωρίζουν. Αυτά που εσείς θεωρείτε ως αυτονόητα δικαιώματά σας οφείλονται σε προσπάθειες και αγώνες που έγιναν από προηγούμενες γενιές. Η κατάκτηση δικαιωμάτων αποτελεί μια σταδιακή επίτευξη στο διάβα του χρόνου. Η ιστορία δεν ξεκινάει με τη δική μας γενιά.
Πριν από εμάς προηγήθηκαν άλλοι. Για παράδειγμα το δικαίωμα της ψήφου που σήμερα θεωρείται αυτονόητο δικαίωμα, κάποτε δεν ήταν.
Γι’ αυτό και είναι αναγκαίο οι μαθητές του σήμερα να γνωρίζουν ότι εκτός από τα δικαιώματα υπάρχουν και οι υποχρεώσεις. Και μια από τις πιο βασικές υποχρεώσεις είναι να γνωρίζουν την ιστορία τους καθώς και ότι ο αέρας της δημοκρατίας που αναπνέουν σήμερα δεν είναι δεδομένος. Διότι, αν θεωρήσουμε δεδομένα τα δημοκρατικά μας δικαιώματα, είναι πολύ πιθανόν στο μέλλον να τα χάσουμε. Η δημοκρατία μας είναι ένα πολύ εύθραυστο πολίτευμα, που απειλείται ανά πάσα στιγμή.
Πώς αποτυπώνεται έμπρακτα στην καθημερινή σχολική πραγματικότητα το δημοκρατικό φρόνημα των μαθητών; Ποιες θεωρείτε τις σημαντικότερες μαθητικές δράσεις, η εμπλοκή στις οποίες μπορεί να ενισχύσει το δημοκρατικό ιδεώδες στη σχολική κοινότητα;
Καταρχάς στα σχολείο λειτουργεί, εδώ και αρκετά χρόνια, ο θεσμός των μαθητικών κοινοτήτων. Αυτές αποτελούν τα βασικότερα κύτταρα της δημοκρατικής ζωής. Η διαδικασία της εκλογής, η διαδικασία της αντιπροσώπευσης και κυρίως η διαδικασία της συμμετοχής στα κοινά της σχολικής ζωής, στηρίζονται στις αρχές λειτουργίας του δημοκρατικού μας πολιτεύματος.
Κατά συνέπεια το να προετοιμάζονται οι μαθητές ήδη από το σχολείο, για να συμμετέχουν αρχικά στην σχολική τους ζωή και εν συνεχεία να γίνουν ενεργοί πολίτες, είναι πολύ σημαντικό. Εδώ, κρύβεται και μια άλλη, κατά τη γνώμη μου, διάσταση της δημοκρατίας: η έννοια της συμμετοχής, η οποία αποτελεί και ακρογωνιαίο λίθο της. Είναι γνωστό ότι ο Σόλωνας είχε θεσπίσει νόμο, σύμφωνα με τον οποίο όσοι δεν συμμετείχαν στα κοινά έπρεπε να χαρακτηρίζονται άτιμοι, δηλαδή να τους στερούνται τα πολιτικά τους δικαιώματα. Έλεγε χαρακτηριστικά: «Ἄτιμον εἶναι τόν ἐν στάσει τόν δῆμον μηδετέρας μερίδος γενόμενον». Όποιος δεν συμμετείχε στα κοινά δεν μπορούσε να έχει δικαίωμα λόγου όπως και δυνατότητα άσκησης οποιασδήποτε μορφής εξουσίας.
Είναι λοιπόν, πολύ σημαντικό για ένα σχολείο να ενθαρρύνει τους μαθητές του να συμμετέχουν στην σχολική ζωή, να μην είναι δηλαδή απαθείς και αδιάφοροι, διότι οι εχθροί του δημοκρατικού πολιτεύματος είναι κατά τη γνώμη μου δύο. Ο πρώτος είναι η αδιαφορία και ο δεύτερος, ο φανατισμός. Όπως γνωρίζετε τα άκρα δεν συμβαδίζουν με την φιλοσοφία της δημοκρατίας. Η δημοκρατία είναι το πολίτευμα του μέτρου, το πολίτευμα της αρμονίας και της ισορροπίας. Έτσι θα πρέπει και μέσα από την συμμετοχή μας σε δημοκρατικές διαδικασίες να καταδικάζουμε την ακρότητα, το φανατισμό καθώς ο φανατικός δεν κάνει διάλογο και δε συμμετέχει ορθά στις διαδικασίες που πηγάζουν μέσα από το δημοκρατικό πολίτευμα.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι, για εισαγάγουμε τη δημοκρατική λειτουργία στο πλαίσιο της σχολικής ζωής. Οι μαθητές θα πρέπει να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της σχολικής τους καθημερινότητας. Η καλλιέργεια του διαλόγου και η ανταλλαγή απόψεων είναι καθοριστικής σημασίας για την κατανόηση του πλαισίου λειτουργίας. Η ενεργοποίηση των μαθητών και η κινητοποίησή τους για μια δράση λ.χ. περιβαλλοντικού χαρακτήρα, είναι ένα παράδειγμα. Η προστασία και περιφρούρηση του χώρου του σχολείου από τους ίδιους τους μαθητές αποτελεί μια δημοκρατική ενέργεια που εδράζεται στην έννοια της υπευθυνότητας.
Πολύ σημαντική είναι επίσης η γενικότερη ευαισθητοποίηση των μαθητών στα ευρύτερα ζητήματα κοινωνικού ενδιαφέροντος που τους περιβάλλουν. Το άνοιγμα δηλαδή του σχολείου στην κοινωνία. Επιπλέον, η συμμετοχή των μαθητών στη διαμόρφωση και τήρηση ενός πλαισίου κανόνων έχει ένα βαθύτατο δημοκρατικό χαρακτήρα, καθώς διασφαλίζει σε τελική ανάλυση τα δικαιώματα των όλων των μελών της σχολικής κοινότητας. Για παράδειγμα η καθιέρωση ενός πλαισίου αλληλοσεβασμού μεταξύ εκπαιδευτικών και μαθητών αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για την ίδια τη μαθησιακή λειτουργία. Τέλος, η ελεύθερη έκφραση και η καλλιέργεια του προβληματισμού που αναπτύσσεται μέσα από κανάλια επικοινωνίας των μαθητών, όπως λ.χ. οι ηλεκτρονικές τους εφημερίδες, διαμορφώνουν καθοριστικά τη δημοκρατική ατμόσφαιρα ενός σχολείου.
Για όλα αυτά, όπως γνωρίζετε, προσπαθούμε ιδιαίτερα και στο σχολείο μας μέσα σε ένα κλίμα αποδοχής, συνεργασίας και αλληλοκατανόησης. Κάποτε ένας μαθητής που είχε έρθει από ένα άλλο σχολείο μου είχε πει χαρακτηριστικά: «Δεν ξέρω αν το γνωρίζετε αλλά είσαστε ένα πολύ δημοκρατικό σχολείο». Νομίζω ότι αυτό είναι ένα από τα πιο ευχάριστα σχόλια που έχω ακούσει στη διάρκεια της μακρόχρονης θητείας μου στο χώρο.
Ας ανατρέξουμε στο παρελθόν, όταν εσείς ήσασταν μαθητής. Πώς λειτουργούσε η Δημοκρατία στη σκέψη και στην πράξη των μαθητών τότε; Είχατε ενεργό ρόλο στα μαθητικά δρώμενα; Έχετε να θυμηθείτε κάτι από αυτά τα χρόνια και να το μοιραστείτε μαζί μας;
Ως μαθητής συμμετείχα ενεργά στα μαθητικά δρώμενα και μάλιστα είχα εκλεγεί και πρόεδρος στο 15μελές του σχολείου μου. Τα πράγματα όμως τότε ήταν αρκετά διαφορετικά. Η γενιά μου βίωσε έντονα το φαινόμενο της κομματικοποίησης. Το μεγάλο ζητούμενο για τους νέους της εποχής μου ήταν να κατανοήσουμε ότι η πολιτική δεν θα πρέπει να διχάζει. Και αυτό γιατί τα πολιτικά πάθη ήταν έντονα και κυριαρχούσε ο φανατισμός και η διαίρεση σε πολιτικές παρατάξεις, σε κόμματα. Σας θυμίζω, ότι η λέξη «κόμμα» προέρχεται από το αρχαίο ρήμα κόπτω και σημαίνει «κομμάτι». Άρα, τα κόμματα την εποχή εκείνη επιδίωκαν να κομματιάσουν μεταφορικά όχι μόνο τους μαθητές, αλλά και τους πολίτες. Κατά αυτό τον τρόπο είχα την ευκαιρία να συνειδητοποιήσω από πολύ νωρίς την ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στην «πολιτικοποίηση» από την «κομματικοποίηση». Και αυτό γιατί μολονότι η ενασχόληση με την πολιτική είναι και θεμιτή και αναγκαία, εντούτοις δεν θα πρέπει να συγχέεται με την εισβολή των κομμάτων στο χώρο της παιδείας, που αποτελεί κατά τη γνώμη μου μια βαθιά και διαχρονική πληγή του εκπαιδευτικού μας συστήματος και απομακρύνει τους νέους από την βαθύτερη έννοια της πολιτικής. Εκτός αυτού είναι θλιβερό μια κομματική μειοψηφία να επιβάλλει μια κατάληψη εκμεταλλευόμενη ουσιαστικά την αδιαφορία της πλειοψηφίας. Βέβαια, το φαινόμενο αυτό εξακολουθεί να υφίσταται και σήμερα.
Στο έργο του Θουκυδίδη, «Επιτάφιος του Περικλή», ο Θουκυδίδης, αναφερόμενος στο πολίτευμα της Αθήνας την κλασική εποχή, επισημαίνει «λόγῳ μὲν δημοκρατία, ἔργῳ δὲ ὑπὸ τοῦ πρώτου ἀνδρὸς ἀρχή». Τι σημαίνει για σας αυτή η φράση; Σκέφτεστε κάποια προσωπικότητα στην οποία πιστεύετε πως βρίσκει απήχηση η παραπάνω τοποθέτηση;
Καταρχάς, ο «Επιτάφιος του Περικλή» είναι ένας ύμνος στην αρχαία Αθηναϊκή Δημοκρατία. Μέσα από αυτόν, αναδεικνύονται οι σημαντικότερες αξίες της. Η φράση αυτή, κατά τη γνώμη μου, έχει την εξής σημασία: Η δημοκρατία, εκτός από την ανάγκη για την συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, προϋποθέτει και την ανάδειξη σημαντικών προσωπικοτήτων σε ηγετικό ρόλο. Η Δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά χωρίς αντάξιους ηγέτες και αυτό που εδώ επισημαίνει ο Θουκυδίδης αναδεικνύει το μεγαλείο της προσωπικότητας του Περικλή, ο οποίος σύμφωνα με τον Επιτάφιο « κατεῖχε τὸ πλῆθος ἐλευθέρως, καὶ οὐκ ἤγετο μᾶλλον ὑπ᾽ αὐτοῦ ἢ αὐτὸς ἦγε ». Συνεπώς, ο Περικλής ήταν ένας αληθινός ηγέτης και όχι ένας κοινός δημαγωγός. Βέβαια μετά το θάνατό του ακολούθησαν οι δημαγωγοί, οι οποίοι, ενώ λέμε ότι παρέσυραν το λαό, ουσιαστικά νομίζω ότι οι ίδιοι παρασύρονταν από αυτόν. Ήταν αυτοί οι οποίοι έλκονταν από τις διαθέσεις του όχλου εκφράζοντας όχι απλώς την βαθύτερη λαϊκή βούληση, αλλά επιφανειακές προσδοκίες. Άρα, είναι πολύ σημαντικό να διευκρινίσουμε ότι ο ρόλος του Περικλή ήταν καθοριστικός για την σωστή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Στο ερώτημά σας, σχετικά με την προσωπικότητα που θα μπορούσε ενδεχομένως, στην εποχή μας να πληροί αυτές τις προδιαγραφές, είμαι κάπως απαισιόδοξος. Θεωρώ ότι οι σημερινοί ηγέτες, δεν έχουν καμία σχέση με τους ηγέτες των προηγούμενων δεκαετιών, καθώς είναι περισσότερο διαχειριστές μιας κατάστασης και λιγότερο ηγέτες, ικανοί να εμπνεύσουν έναν ολόκληρο λαό και να τον οδηγήσουν στην επίτευξη υψηλών οραμάτων. Πάντως, οφείλω να ομολογήσω ότι με εντυπωσίασε η ομιλία του Μπαράκ Ομπάμα, κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη χώρα μας, όταν αναφέρθηκε στην σημασία της Δημοκρατίας δίνοντας μας ουσιαστικά ένα μάθημα, για το πώς οι πολίτες θα πρέπει να έχουν ένα ενεργό ρόλο στα κοινωνικά δρώμενα. Αυτό νομίζω πως είναι και το βαθύτερο μήνυμα που εκπέμπει το πολίτευμά μας αλλά δυστυχώς μας το θύμισε ένας ξένος ηγέτης.
Ποιες αρετές θεωρείτε ότι πρέπει να έχει ένας σωστός ηγέτης απέναντι στο λαό του;
Καταρχάς πρέπει να έχει ηθικές αξίες και όχι απλώς να «μαγνητίζει» τα πλήθη. Για παράδειγμα ο Χίτλερ ήταν ένας χαρισματικός ηγέτης. Οδήγησε, όμως, την ανθρωπότητα σε ένα ολοκαύτωμα. Άρα, το να έχει απλώς κάποιες ικανότητες δεν αποτελεί το μοναδικό κριτήριο. Κατά τη γνώμη μου, το πιο σημαντικό είναι η ύπαρξη μιας ηθικής συγκρότησης και ενός οράματος. Πιστεύω ότι ένας ηγέτης πρέπει να έχει ένα όραμα, να μπορεί να προβλέπει το μέλλον, αυτό που θα συμβεί δηλαδή, στα επόμενα χρόνια. Επίσης, να σκέφτεται τους νέους ανθρώπους και την νέα γενιά. Η διορατικότητα και η ευαισθησία απέναντι στη νέα γενιά είναι καθοριστικής σημασίας. Επίσης, θα πρέπει να μη διαθέτει μια ξύλινη γλώσσα, μια γλώσσα που δυστυχώς χρησιμοποιείται από πολλούς σημερινούς πολιτικούς με χαρακτηριστική ευκολία. Θα πρέπει τέλος, να μην φοράει παρωπίδες, να μπορεί δηλαδή να αφουγκραστεί τα μηνύματα των καιρών του και να τα μετουσιώσει σε πολιτικό έργο.
Ποια είναι η γνώμη σας για την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία; Πιστεύετε ότι ήταν «αληθινή» δημοκρατία; Πώς σχολιάζετε το γεγονός ότι οι γυναίκες και οι δούλοι δεν είχαν δικαίωμα ψήφου;
Θα έλεγα ότι η αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία ήταν μια όαση στην έρημο της εποχής της, καθώς ως θεσμός ήταν εξαιρετικά πρωτοποριακός για τα δεδομένα του 5ου αι. π.Χ. Υπήρξαν ωστόσο ορισμένοι ιστορικοί και διανοητές, οι οποίοι υποστήριξαν ότι η μη συμμετοχή των γυναικών και των δούλων στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία, αναιρούσε την αξία της. Αυτή είναι μια εσφαλμένη, κατά την γνώμη μου, προσέγγιση. Καταρχάς, διότι είναι λάθος, να ερμηνεύουμε από την οπτική γωνία του παρόντος, το παρελθόν. Είναι ένα λάθος που το κάνουμε συχνά, το να προσπαθούμε να κατανοήσουμε το χθες με τα μάτια του σήμερα. Για παράδειγμα, πράγματι υπήρχε δουλεία στην αρχαία Ελλάδα, όπως υπήρχε και σε όλο τον αρχαίο κόσμο. Η δουλεία, όπως γνωρίζετε, είναι ένας πανάρχαιος θεσμός, ο οποίος καταργήθηκε αρκετά αργά. Μόλις το 19ο αιώνα, σταδιακά οι χώρες άρχισαν να εγκαταλείπουν το θεσμό της δουλείας, ενώ διατηρήθηκε σε αρκετές χώρες της Ασίας και Αφρικής και κατά τον 20ό αιώνα για εκατομμύρια ανθρώπους. Αν θυμάμαι καλά στη Μαυριτανία, το Πακιστάν και το Νίγηρα η δουλεία καταργήθηκε μετά το 1980!
Παράλληλα η θέση της γυναίκας, δυστυχώς σε όλη την ιστορική διαδρομή ήταν πάντα μειονεκτική. Πράγματι, η αρχαία ελληνική κοινωνία ήταν μια κοινωνία ανδροκρατούμενη, μια κοινωνία που όπως θα 'λεγε κι ο Όργουελ «όλοι ήταν ίσοι εκτός από τις γυναίκες και φυσικά και τους δούλους». Αυτό όμως εξηγείται μόνο με τους όρους, τα δεδομένα και τις ανάγκες της εποχής εκείνης, καθώς οι μεν άνδρες παρήγαγαν πολιτική όμως, οι γυναίκες παρήγαγαν οικονομία. Ήταν υπεύθυνες για τον «οίκο» και αυτό ήταν κάτι πολύ σημαντικό.
Επιπλέον, οι αρχαίοι Έλληνες, αν και είχαν δούλους, κατάφεραν ωστόσο, να προχωρήσουν και προς την έννοια της ελευθερίας. Ο Άγγλος ιστορικός Φίνλεϋ το είχε εξάλλου πει πως «η δουλεία και η ελευθερία ήταν δύο έννοιες που στην αρχαία Ελλάδα εξελίχθηκαν χέρι-χέρι». Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι την ίδια στιγμή που είχαμε δούλους, δίναμε τη δυνατότητα μέσω της εκκλησίας του Δήμου και της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, σε κάποιους ανθρώπους να συμμετέχουν, να εκφράζουν τη γνώμη τους και να παίρνουν αποφάσεις δια πλειοψηφίας. Αυτό είναι ένα μοναδικό φαινόμενο στην παγκόσμια ιστορία. Κατά συνέπεια, δεν μπορεί να επισκιάσει η ύπαρξη δούλων και η έλλειψη δικαιωμάτων στις γυναίκες, την έννοια της ελευθερίας. Επιπλέον, υπήρξαν πάρα πολλοί ποιητές, φιλόσοφοι και ρήτορες, οι οποίοι καταδίκασαν ήδη από την αρχαιότητα τον θεσμό της δουλείας. Ένα παράδειγμα είναι ο ρήτορας Αλκιδάμας, που είχε πει την χαρακτηριστική φράση: «ἐλευθέρους ἀφἢκε πάντας ὁ θεός οὐδένα δοῦλον ἡ φύσις πεποίηκεν». Άρα, είχαμε μηνύματα κατά της δουλείας, ήδη από την εποχή εκείνη.
Αλλά και η αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών ήρθε ιστορικά με μεγάλη καθυστέρηση. Οι πρώτες που απέκτησαν δικαίωμα ψήφου, ήταν οι Αγγλίδες σουφραζέτες το 1918 και στη συνέχεια ακολούθησε η αναγνώριση των δικαιωμάτων των γυναικών στις υπόλοιπες χώρες. Στην Αμερική συνέβη το 1920, ενώ η Γαλλία που υπήρξε το λίκνο του φεμινισμού, αναγνώρισε το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες μόλις το 1945, αμέσως μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Καταλαβαίνετε, πόσο καθυστερημένη υπήρξε η αναγνώριση της γυναίκας. Κατά συνέπεια, το να λέμε ότι οι γυναίκες και οι δούλοι στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία αντιμετωπίζονταν υποτιμητικά, δεν αποτελεί κάτι πρωτοφανές. Αντιθέτως θα έλεγα ότι ήταν μάλλον κάτι εύλογο, διότι έτσι η κοινωνία αντιλαμβανόταν το ρόλο τους στην εποχή εκείνη.