Σε ποιο βαθμό προστατεύονταν τα ανθρώπινα δικαιώματα την εποχή του 1821; Πόσο προοδευτικά ήταν τα πρώτα Συντάγματα; Πώς επέδρασαν σε αυτά οι συνταγματικές κατακτήσεις των ξένων; Σε όλα αυτά και σε πολλά περισσότερα κλήθηκε να μας απαντήσει ο κύριος Σπυρίδων Βλαχόπουλος, ο οποίος διατελεί Καθηγητής της Νομικής Σχολής Αθηνών με ειδίκευση στο Συνταγματικό Δίκαιο. Θέμα μας «Τα ανθρώπινα δικαιώματα στα Συντάγματα της Ελληνικής Επανάστασης». Η ομιλία διεξήχθη στο πλαίσιο του προγράμματος ΣΤΑΣΗ ΖΩΗΣ-Ανθρώπινα Δικαιώματα και συνδέθηκε με τον φετινό εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση. Αυτά, λοιπόν, είναι όσα μας είπε.
Στα Συντάγματα του Αγώνα διαπιστώσαμε πως υπάρχει έντονα η επίδραση των ξένων συνταγμάτων, όπως της Γαλλικής και της Αμερικανικής επανάστασης κυρίως ως προς την κατοχύρωσηκαι την προστασία των ατομικών ελευθεριών. Σε ποιες βασικές διατάξεις εντοπίζεται η επίδραση αυτή;
Ένα από τα χαρακτηριστικά της ελληνικής επανάστασης και του ελληνικού συνταγματισμού είναι ο κοσμοπολιτισμός. Κυρίως οι επιρροές είναι από τη γαλλική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου, από τα τρία γαλλικά συντάγματα του 1791, 1793 και 1795 και από το Αμερικανικό Σύνταγμα του 1787. Οι επιρροές εντοπίζονται στα δικαιώματα, δηλαδή τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στα συντάγματα είναι ουσιαστικά αυτά που έχουν οι διακηρύξεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου, στην προστασία της τιμής, στην προστασία της ελευθερίας, στην προσωπική ασφάλεια. Επίσης, είναι πολύ έντονη και η επιρροή του Αμερικανικού Συντάγματος, διότι χαρακτηριστικό του είναι το πολίτευμα της αβασίλευτης δημοκρατίας. Ακόμη, η λαϊκή κυριαρχία συνιστά αποτέλεσμα των επιρροών αυτών, καθώς σημαντικό ρόλο έπαιξε και το γεγονός ότι τα παραπάνω προσαρμόστηκαν στην ελληνική πραγματικότητα, αλλά και εξελίχθηκαν. Για παράδειγμα, η κατάργηση της δουλείας είναι κάτι που δεν υπήρχε σε πολλά ευρωπαϊκά συντάγματα, αλλά οι Έλληνες το ενστερνίστηκαν και το ενσωμάτωσαν στα συντάγματα τους.
Τα ελληνικά συντάγματα ήταν πολύ πρωτοποριακά για την εποχή τους και αυτό γίνεται αντιληπτό σε πολλές εκφάνσεις. Γιατί πιστεύετε ότι υπάρχουν τόσο προοδευτικά στοιχείασε αυτά; Μπορείτε να μας δώσετε κάποια παραδείγματα;
Πράγματι τα ελληνικά συντάγματα διακρίνονται για τον φιλελεύθερο και δημοκρατικό τους χαρακτήρα και έχουν πολλά πρωτοποριακά στοιχεία. Οι λόγοι για τους οποίους συνέβη αυτό είναι ποικίλοι. Είναι ίσως ένας συνδυασμός περισσότερων παραγόντων, είναι η παράδοση του κοινοτισμού, είναι μήπως το γεγονός ότι δεν είχαμε μία συγκεντρωτική δομή, αλλά αντιθέτως πολλά ισχυρά τοπικά κέντρα εξουσίας και θέλαμε να διατηρήσουμε αυτές τις τοπικές εξουσίες; Είναι ο πόθος ενός λαού που ήταν 400 χρόνια υπόδουλος και ήθελε να αποκτήσει την ελευθερία του, άρα ήξερε πολύ καλά τι σήμαινε να την στερείται; Είναι άραγε η επιθυμία των Ελλήνων να μοιάσουν στα πεφωτισμένα κράτη της εποχής εκείνης; Μάλλον είναι όλα αυτά μαζί με το γεγονός ότι η Ελλάδα αποτελούσε ένα εργαστήριο ιδεών για όλη την Ευρώπη. Η χώρα μας συγκέντρωσε όλη την προσοχή του πολιτισμένου κόσμου και των σπουδαίων μυαλών της εποχής. Όλο αυτό το κλίμα μεταφέρεται στην Ελλάδα με το πνεύμα του φιλελευθερισμού, σα να θέλουν εκείνη τη στιγμή τα μεγάλα φιλελεύθερα ρεύματα να δοκιμάσουν τις ιδέες τους στην επαναστατημένη Ελλάδα και γι’αυτό οι φιλέλληνες δεν στέλνουν μόνο χρήματα, αλλά και τυπογραφεία προκειμένου να εκδίδονται εφημερίδες. Ο πόλεμος δεν ήταν μόνο κυριολεκτικός ήταν πόλεμος ιδεών. Όλα αυτά μαζί συνετέλεσαν στο να δημιουργηθεί μία ελεύθερη και δημοκρατική παράδοση, η οποία φάνηκε και αργότερα με τη διεκδίκηση καθολικού δικαιώματος ψήφου για όλους, ανεξάρτητα από οικονομικά και κοινωνικά κριτήρια.
Με το Σύνταγμα της Επιδαύρου το 1822, κατοχυρώνεται μεταξύ άλλων το δικαίωμα της ανεξιθρησκίας. Βέβαια, αυτό αφορούσε μόνο τους πολίτες που έμεναν σε ελεύθερες περιοχές και ήταν ορθόδοξοι, οπότε τι σήμαινε η αναγνώριση αυτού του δικαιώματος στην πράξη;
Στην Ελλάδα τότε δεν ζούσαν μόνο Έλληνες, αλλά και οι Οθωμανοί κατακτητές, οι οποίοι είχαν και κάποιους ανθρώπους μαζί τους. Σε έντονες συνθήκες πολεμικής σύγκρουσης δεν ευνοείται η πλήρης εφαρμογή των δικαιωμάτων, όπως είναι φυσικό. Παρόλα αυτά, τη συγκεκριμένη περίοδο που μελετάμε, δεν υπήρχε οργανωμένο ελληνικό κράτος και έτσι τα συντάγματα λειτουργούσαν πιο πολύ ως ένα εργαστήριο ιδεών, δεν εστίαζαν τόσο στην εφαρμογή τους στην πράξη. Οι Έλληνες συλλογίζονταν ότι όταν θα φτιάξουν οργανωμένο κράτος, τότε θα εφαρμόσουν αυτές ακριβώς τις αρχές. Άρα, λοιπόν, και στο επίπεδο της θρησκευτικής ελευθερίας, αλλά και γενικότερα σε όλα τα δικαιώματα η σημασία τους είναι κυρίως παιδευτική και συμβολική.
Τελικά προκύπτει το ερώτημα ότι ένα σύνταγμα ανταποκρίνεται στις ανάγκες και στις συνθήκες μίας εποχής ή αποτελεί έναν ιδεαλιστικό προορισμό που προετοιμάζει το μέλλον για την εφαρμογή τους;
Ένα σύνταγμα είναι και τα δύο. Έχει κυρίως το κανονιστικό του περιεχόμενο, το οποίο είναι κανόνες δικαίου και πρέπει να γίνεται σεβαστό από όλους με δύναμη εξαναγκασμού. Δεν είναι σαν τους θρησκευτικούς κανόνες ή τους εθιμοτυπικούς. Ταυτόχρονα ένα σύνταγμα έχει και παιδευτικό, συμβολικό και διαπαιδαγωγικό ρόλο. Στα πρώτα επαναστατικά συντάγματα ο παιδευτικός χαρακτήρας ήταν κομμάτι τους και πιο πάνω ακόμα από το ρυθμιστικό επειδή δεν υπήρχε οργανωμένο ελληνικό κράτος και οι Έλληνες οραματίζονταν τη στιγμή που θα μπορούσαν να κάνουν πράξη όλα αυτά τα δικαιώματα.
Ερχόμενοι στο αναθεωρημένο Σύνταγμα του Άστρους το 1823, αν υποθέσουμε πως θέλαμε να καταγγείλουμε κάποιον για ληστεία ή φόνο, ποια διαδικασία θα ακολουθούσαμε και ποια παραπάνω δικαιώματα θα είχαμε σε σχέση με το Σύνταγμα του 1822;
Το σύνταγμα δεν καθορίζει τα πάντα, είναι απλά ο υπέρτατος νόμος. Από εκεί και πέρα, υπάρχει η νομοθεσία, η οποία είναι υπεύθυνη για τις λεπτομέρειες και την περαιτέρω εφαρμογή. Δεν έχουμε ακόμα οργανωμένο ελληνικό κράτος, έχουμε όμως δικαστήρια, τα οποία λέγονται κριτήρια από το «κριτής». Το Σύνταγμα του Άστρους το 1823 αποτελεί την εμβάθυνση και τον εμπλουτισμό του Συντάγματος της Επιδαύρου το 1822 και δεν θα επηρέαζε τόσο πολύ εμάςπου θα καταγγέλλαμε όσο τα δικαιώματα του κατηγορουμένου. Για παράδειγμα, στο Σύνταγμα του Άστρους δεν επιτρεπόταν να παραμείνεις φυλακισμένος πάνω από τρεις μέρες, διότι αλλιώς θα υπήρχε ο κίνδυνος να συλλαμβάνεσαι επειδή δεν είσαι συμπαθής. Μην ξεχνάμε ότι στην Ελλάδα, δυστυχώς για ακόμη μία φορά, κατά τα επαναστατικά χρόνια, εξελίσσονται εμφύλιες διαμάχες και γι’αυτό είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι είχαμε τέτοιες διαδικασίες, οι οποίες παραμένουν μέχρι και σήμερα.
Το 1823 αναγνωρίζονται ατομικά δικαιώματα όχι μόνο στους γηγενείς, αλλά και στους αλλοδαπούς. Τι, όμως, ίσχυε τελικά για τους ετερόχθονες;
Ένα ακόμη θέμα που έχει ταλανίσει τη συνταγματική μας ιστορία είναι αυτό των αυτοχθόνων. Υπήρχε μία υπόγεια διαμάχη μεταξύ των αυτοχθόνων και των ετεροχθόνων. Από τη μία ήταν οι αυτόχθονες που είχαν υποστεί τη σκλαβιά όλα αυτά τα χρόνια, από την άλλη ήταν οι ετερόχθονες, οι οποίοι, κατά τεκμήριο, ήταν οι πιο μορφωμένοι γιατί είχαν την ευκαιρία να ταξιδεύουν στο εξωτερικό και να μαθαίνουν γράμματα. Παρ’ όλα αυτά, το σύνταγμα αντιμετώπιζε πολύ καλά τους ετερόχθονες.Για παράδειγμα, στο Σύνταγμα του 1823 στο άρθρο 2 αποδεικνύεται ότι τους δινόταν ηευκαιρία να απολαύσουν τα ίδια δικαιώματα με τους υπόλοιπους Έλληνες. Αυτό λειτουργεί ως μία ενοποιητική λειτουργία του συντάγματος γιατί οι ετερόχθονες ήταν χρήσιμοι και χρειάζονταν οι υπόλοιποι τις δυνάμεις τους. Άρα, στο γνωστό πρόβλημα αυτοχθόνων-ετεροχθόνων τα ελληνικά συντάγματα λειτούργησαν με έναν τρόπο ενισχυτικό για τον ελληνικό αγώνα.
Αν μετά από την εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας ήταν κάποιος από εμάς στη θέση του κατηγορουμένου για φόνο ή για σοβαρό ποινικό αδίκημα, τότε ποια θα ήταν τα δικαιώματα που θα απολάμβανε;
Το σύνταγμα της Τροιζήνας ακόμα και σήμερα εντυπωσιάζει. Κάποια από τα δικαστικά δικαιώματα των πολιτών ήταν το τεκμήριο αθωότητας, όπως και το να μη δικάζεται κανείς για το ίδιο αδίκημα δύο φορές. Τα δικαιώματα που προέβλεπε το Σύνταγμα της Τροιζήνας ήταν σαφώς πιο πολλά σε σχέση με προηγούμενα συντάγματα, παρόλο που ανεστάλη η ισχύς του. Ο παιδευτικός ρόλος του, επίσης, συνεχίστηκε μετά την αναστολή του συντάγματος.
Με την έλευση του Καποδίστρια και λίγο αργότερα της αντιβασιλείας, η χώρα μας γνωρίζει πιο συγκεντρωτικές πολιτικές διακυβέρνησης. Πώς προστατεύονται την περίοδο εκείνη τα ανθρώπινα δικαιώματα; Εξακολουθούν να ισχύουν οι κατακτήσεις των συνταγμάτων του αγώνα ή παγώνουν μέχρι το 1844 που ο Όθωνας παρέχει σύνταγμα;
Μετά την έλευση του Καποδίστρια, αναστέλλεται η εφαρμογή του Συντάγματος της Τροιζήνας. Παρά ταύτα, δεν έχουμε μία απόλυτη απολυταρχική διακυβέρνηση, γιατί ο Καποδίστριας κυβερνά, πρώτα απ’όλα,με τη δική του Βουλή και δεύτερον με ένα συμβουλευτικό σώμα. Μετά ακολουθεί ηδολοφονία του Καποδίστρια, μία πλήρης περίοδο αναρχίας, όπου ακολουθούν εμφύλιες διαμάχες μεταξύ των Καποδιστριακών και των Αντικαποδιστριακών. Αργότερα, έρχεται ο Όθωνας, περίοδος απόλυτης μοναρχίαςμέχρι που οι Έλληνες αποφασίζουν την εξέργεση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 και κερδίζουν το Σύνταγμα του 1844. Άρα, πρόκειται για μία πολύ δύσκολη περίοδο για τα ατομικά δικαιώματα. Παρ’ όλα αυτά, επί Όθωνα είχαμε δημοτικές εκλογές ως ένα δημοκρατικό τρόπο οργάνωσης. Ο λόγος είναι η βαριά κληρονομιά που άφησαν τα επαναστατικά συντάγματα στο υποσυνείδητο των Ελλήνων, ασχέτως αν υπάρχουν παράλληλα διώξεις, άδικες κατηγορίες και καταπάτηση της ελευθεροτυπίας.
Ποια είναι η θέση της Παιδείας στα ελληνικά Συντάγματα του Αγώνα σε μια εποχή όπου δεν έχουν δημιουργηθεί ακόμα οργανωμένα εκπαιδευτικά ιδρύματα;
Η συγκεκριμένη ερώτηση είναι η πιο σημαντική γιατί αναδεικνύει την έμφαση που έδιναν οι Έλληνες στην παιδεία. Στο Σύνταγμα του Άστρους το 1823, υπάρχει διάταξη για την ενίσχυση της παιδείας. Δηλαδή, σε μία περίοδο που πολεμούσαν κυριολεκτικά για τη βιολογική τους ύπαρξη, οι Έλληνες ζητούσαν εκπαιδευτήρια. Το κράτος υποχρεούνταν να ενισχύει την παιδεία. Αν αναφερθούμε στην εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά», στη μία στήλη μπορεί να αναφέρει τον αριθμό των νεκρών και των τραυματιών και στην δίπλα τις νέες εκπαιδευτικές μεθόδους και τα αιτήματα για δασκάλους. Όσο σημαντικός είναι ο αγωνιστής, ο οποίος πολεμάει, άλλο τόσο σημαντικός είναι ο δάσκαλος. Για εμένα αυτό είναι το πιο συγκλονιστικό, δηλαδή ότι στο Σύνταγμα του Άστρους υπάρχει διάταξη, η οποία λέει ότι θέλουν σχολεία, δασκάλους και καθηγητές. Αυτή η διάταξη σε συνδυασμό με την κατάκτηση της απαγόρευσης της δουλείας είναι οι δύο ανεκτίμητες πολιτιστικές κληρονομιές που μας άφησαν οι πρόγονοι μας. Σεβασμός στην αξία του ανθρώπου και παιδεία.
Επιμέλεια συνέντευξης: Δήμητρα Καμπυλαυκά
Υπεύθυνοι Καθηγητές: Α. Βογιατζής, Α. Κορασίδη, Β. Τάτσης, Τ. Κόρμπη