Ο Οκτώβριος του 1922 είναι για τους Θράκες, τους Μικρασιάτες, αλλά και για όλους τους ‘Ελληνες ένα μαύρο ορόσημο στην Ελληνική Ιστορία. Δυστυχώς η εποχή εκείνη σημαδεύτηκε από την βίαιη και εσπευσμένη εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον Ελληνικό πληθυσμό, τη Μικρασιατική καταστροφή με το ολοκαύτωμα της Σμύρνης μας ([1], [2]).
Εικόνα 1 : Ο ξεριζωμός των Ελλήνων από της Ανατολική Θράκη
Εικόνα 2 : Το ολοκαύτωμα της Σμύρνης
Τα δύο γεγονότα είναι διαφορετικά μεταξύ τους.
Στο μεν πρώτο ο διωγμός των Ελλήνων από τα σπίτια τους δεν είχε τα χαρακτηριστικά της μεγάλης σφαγής, αλλά του εφιάλτη για τους κατοίκους της. Στη διάρκεια του υπήρξαν περιστατικά βίας, σκοτωμοί και αρπαγές περιουσίας από Τούρκους.
Στο δε δεύτερο ο Ελληνισμός ξεριζώθηκε, σφαγιάσθηκε και εξανδραποδίσθηκε. ‘Ισως το γεγονός αυτό να είναι ένα από τα πιο ειδεχθή εγκλήματα της ανθρωπότητας.
Για την Μικρασιατική καταστροφή υπήρξαν πολλές γλαφυρές περιγραφές από τους λογοτέχνες και ποιητές μας όπως ο Γ. Σεφέρης στη συλλογή Κίχλη ([3]), η Δ. Σωτηρίου στα «Ματωμένα Χώματα» ([4]) αλλά και ο Ηλίας Βενέζης στο περίφημο βιβλίο του «Το νούμερο 31388» ([5]). Το απόσπασμά από το παραπάνω βιβλίο του Βενέζη είναι χαρακτηριστικό της αιματοχυσίας και των δεινών που πέρασε ο λαός μας. Το βιβλίο αυτό, που είναι μια αυτοβιογραφία του λογοτέχνη, ξετυλίγει τις σκηνές των αποτρόπαιων εγκλημάτων των Τούρκων εναντίον της φυλής μας.
«…Εἶναι λίγο ἔξω ἀπ’ τή Μαγνησά. Δίπλα στίς ράγιες τοῦ σιδηροδρόμου τελειώνει μιά μεγάλη χαράδρα, ἀνάμεσα στό Σίπυλο. Τή λέν “Κιρτίκ-ντέ-ρέ”. Μές σ’ αὐτή τή χαράδρα λογαριάζαν πώς θά σκοτωθῆκαν ἴσαμε σαράντα χιλιάδες χριστιανοί ἀπ’ τή Σμύρνη κι ἀπ’ τή Μαγνησά, ἀρσενικοί καί θηλυκοί. Τίς πρῶτες μέρες τῆς καταστροφῆς. Τά κορμιά λιώσανε τό χειμώνα καί τό νερό τῆς χαράδρας πού κατέβαινε ἀπό ψηλά ἔσπρωξε τά κουφάρια πρός τά κάτω. Ἔτσι φτάξανε ἴσαμε τό δρόμο, στίς ράγιες… Ὁ Ντελλάρα σά θά ’ρχόταν θά φούμερνε ἕνα ποῦρο. Μές στό “βαγκόν-λί” θά κοίταζε ἀπ’ τό παραθυράκι ἔξω καί θ’ ἀποθαύμαζε τό τοπίον. Ἐκεῖ, ἄξαφνα, μποροῦσε νά προσέξει τά κουφάρια. Κεραμιδαριό ἡ ἔκταση! Λοιπόν δουλειά μας ὅλη τή μέρα ἦταν νά σπρώξουμε τά κουφάρια, πού ἀτάχτησαν, πρός τά μέσα. Νά μή φαίνουνται».
Ο φόρος του αίματος του Ελληνισμού βαρύς : 50.000 νεκροί, 75.000 τραυματίες στρατιώτες ενώ πάνω από 1.500.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πανάρχαιες εστίες των προγόνων τους και να έρθουν σαν πρόσφυγες στην Ελλάδα. .
‘Οσο διαφορετική όμως και αν ήταν η αρχή της τραγωδίας, ο μετέπειτα δρόμος τους κοινός ..η μετεγκατάστασή τους στην άλλη Πατρίδα, αυτή τη Μεγάλη άγνωστη που πάντοτε σκεφτόταν και ήθελαν να τη γνωρίσουν και να την αγκαλιάσουν.
H «Ιθάκη» των Ελλήνων της Ανατολικής Θράκης
Οι ‘Ελληνες της Ανατολικής Θράκης και κυρίως ο πυρήνας των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής της Ανδριανούπολης, αμέσως μετά από την υπογραφή της Συμφωνίας των Μουδανιών (28 Σεπτεμβρίου / 11 Οκτωβρίου 1922) αναγκάστηκαν να μαζέψουν το «βιό» τους – ότι μπορούσαν να πάρουν μαζί τους δηλαδή – και σχημάτισαν μεγάλα καραβάνια προσφυγιάς ([6]). ‘Ετσι ξεκίνησαν το ταξίδι για την «Ιθάκη» τους. Τα μέσα τους; Βοδάμαξες, τρένα αλλά και πεζοί.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι κατά τη Συνθήκη των Μουδανιών καθορίσθηκαν τα σύνορα Ελλάδος – Τουρκίας και αποφασίστηκε ο Ελληνικός Στρατός να αποσυρθεί από την Ανατολική Θράκη με όριο τη δυτική όχθη του ποταμού Έβρου. Αποτέλεσμα αυτού είναι η προσφυγοποίηση περίπου 250,000 χριστιανών, στην πλειοψηφία τους βέβαια ‘Ελληνες.
Ανάμεσα σ’ αυτούς και ο προπάππους μου – ο μπαμπάς της γιαγιάς μου – ο παππούς Αντώνης (1910 – 2002) που δυστυχώς δε πρόλαβα να τον γνωρίσω. Ο παππούς γεννήθηκε στο Σκοπό της Ανατολικής Θράκης – ένα χωριό κοντά στις Σαράντα Εκκλησιές ([7]). Όπως περιέγραφε ο παππούς Αντώνης, έφυγαν με τα ρούχα που φορούσαν για να σωθούν από τους Τούρκους που έκαναν πλιάτσικο στα ερημωμένα σπίτια και δεν είχαν κανένα δισταγμό να σκοτώσουν όποιον τους έφερνε αντίρρηση.
Η μητέρα του, δηλαδή η γιαγιά της γιαγιάς μου, η Δεσποινιώ, έραψε, στα γρήγορα, στην εσωτερική πλευρά του μεσοφοριού της κοσμήματα και χρυσές λίρες. ‘Ηταν η βοήθεια για το ξεκίνημα της καινούριας τους ζωής στην Μεγάλη Πατρίδα. Ο μπαμπάς του, ο παππούς της γιαγιάς μου, ο Παντελής, ήταν ήδη στο μέτωπο με τον Ελληνικό στρατό. Η οικογένεια είχε αρχηγό τη γιαγιά Δεσποινιώ και μέλη τα τέσσερα παιδιά της. Ο παππούς Αντώνης, ετών 12, ήταν ο μεγαλύτερος από τα αδέλφια του. Η γιαγιά «Δεσποινιώ» του έδωσε αποστολή : «Εσύ οδηγείς τη βοδάμαξα με τον βιό μας και εμείς ψάχνουμε τρένο. Θα πηγαίνεις πάντα με τους άλλους συγχωριανούς. Δε θα απομακρύνεσαι! Είναι πολύ επικίνδυνα!!. Εμείς θα συναντηθούμε στην Αλεξανδρούπολη στο Σιδηροδρομικό Σταθμό.».
Εικόνα 3 : Το τρένο της προσφυγιάς στην Αδριανούπολη
Πάντοτε στο σημείο αυτό τόνιζε ο παππούς ότι ως 12χρόνος «φοβόταν και έτρεμε! ‘Ομως έπρεπε να τα βγάλει πέρα αφού είχε στην ευθύνη για ότι τους απέμεινε από το νοικοκυριό τους».
Πραγματικά ακολουθώντας τους συγχωριανούς του έφτασε στο σταθμό όπου τον περίμενε η μητέρα αλλά και τα αδέλφια του. Σχεδόν για δύο χρόνια εγκαταστάθηκαν προσωρινά σε διάφορες περιοχές της Θράκης και της Μακεδονίας ([8]). Τελικά το 1924 το Ελληνικό Κράτος τους παραχώρησε μεγάλη αγροτική έκταση, ιδιοκτησίας Νάσιουτσικ στη θέση του παλαιότερου οικισμού γνωστού ως Κισικλίκ / Τουμπίστα στο Νομό Σερρών – πολύ κοντά στην ομώνυμη πόλη ([9]). Το νεότευκτο χωριό ονομάστηκε Αγρόκτημα Νέος Σκοπός και περιελάμβανε την εγκατάσταση των Σκοπηνών, ορισμένων οικογενειών Μικρασιατών αλλά και γηγενών αγροτών.
Εικόνα 4 : Οι πρώτες σκηνές στην γλυκειά Πατρίδα
Παρόμοιες εικόνες και καταστάσεις ίσχυσαν για τους περισσότερους πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης που έφτασαν στην Μακεδονία με τρένα και πεζοπορία ([8], [10])
Στη πενταετία που ακολούθησε 1924-1928, oι πρόσφυγες, με κρατική βοήθεια έχτισαν τα σπίτια τους ενώ τους δόθηκαν και κτήματα προς καλλιέργεια με απαλλοτρίωση.
Οι νομοί ιδιαίτερα της Μακεδονίας όπως ο νομός Σερρών, Δράμας, Θεσσαλονίκης και Κιλκίς γνώρισαν ευημερία αφού ο καθημερινός μόχθος των γεμάτων αισιοδοξία και υπομονή προσφύγων ήταν μεγάλος και τα αποτελέσματα του δεν άργησαν να φανούν. Οι σχετικές πεδιάδες με τα πολλά έλη μετατράπηκαν σε εύφορες πεδιάδες και είναι από αυτές που στήριξαν και στηρίζουν την Ελληνική Οικονομία στον τομέα της Αγροτικής Παραγωγής ([8]).
H «Ιθάκη» των Μικρασιατών
Την Τετάρτη 31 Αυγούστου πραγματοποιήθηκε ο εμπρησμός της Σμύρνης. Οι πρώτες φλόγες αναπήδησαν τη νύχτα της 30ης Αυγούστου κυρίως από την αρμένικη συνοικία που συνόρευε με την ελληνική αγορά, τις "Μεγάλες Ταβέρνες" και την ελληνική συνοικία του Αγ. Γεωργίου και της Αγ. Φωτεινής. Πολλοί ξένοι και Έλληνες αυτόπτες μάρτυρες περιγράφουν σκηνές φρίκης κατά τις ημέρες της πυρκαγιάς. Τούρκοι μετέφεραν δοχεία με βενζίνη και πετρέλαιο ή έριχναν εμπρηστικές βόμβες στις συνοικίες- στόχους, ενώ σύμφωνα με μαρτυρίες είχαν σχηματίσει ζώνη για να εμποδίζουν τα ανθρώπινα πλήθη να διαφεύγουν από τις πυρπολούμενες περιοχές ([11]).
Εικόνα 5 : Φωτιά και απελπισμένοι πρόσφυγες στην παραλία της Σμύρνης
Μια εβδομάδα μετά την είσοδο των τουρκικών δυνάμεων στη Σμύρνη, το Σάββατο 3 Σεπτεμβρίου 1922 (ή 16.9.1338 του τουρκικού ημερολογίου) ο διοικητής του στρατού Νουρεντίν, εξέδωσε ανακοίνωση σύμφωνα με την οποία «όλοι οι Έλληνες και Αρμένιοι δύναντο να μεταναστεύσουν μέχρι το τέλος του μήνα, ειδάλλως θα κρίνονταν ύποπτοι απειλής». Μετά την έκδοση της προκήρυξης εντάθηκαν οι λεηλασίες, οι σφαγές και οι βιαιοπραγίες και των άλλων ξένων μειονοτήτων. Καθημερινές εξάλλου ήταν οι σφαγές και οι ληστείες προσφύγων που είχαν καταφύγει στο νεκροταφείο της ελληνικής κοινότητας. Καμία λέξη δεν μπορεί να περιγράψει την αγωνία των κατοίκων που προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να ξεφύγουν. Μέσα σε μια κόλαση, άλλοι με βάρκες και άλλοι κολυμπώντας, πήγαιναν στα πολεμικά πλοία της Γαλλίας, Αγγλίας και Ιταλίας ζητώντας άσυλο. Αλλά οι ναύτες τους πετούσαν στη θάλασσα όταν σκαρφάλωναν στα πλοία, ή τους κλωτσούσαν ([11], [12])
Στο μεταξύ και ενώ οι μέρες της προθεσμίας για την εκκένωση της Μ. Ασίας από τους πρόσφυγες τελείωναν, έπειτα από έντονες διπλωματικές ενέργειες των ξένων, στάλθηκαν ελληνικά πλοία από τη Μυτιλήνη, τα οποία παρέλαβαν το μεγάλο μέρος των προσφύγων που παρέμεναν ακόμη στη Σμύρνη. Ως τις 18 Σεπτεμβρίου, 180.000 πρόσφυγες είχαν μεταφερθεί σε ελληνικό έδαφος. Το τελευταίο πλοίο έφυγε από τη Σμύρνη 6 ώρες πριν εκπνεύσει η προθεσμία. Οχτώ ημέρες μετά και έπειτα από παράταση που έδωσαν οι Τούρκοι ο συνολικός αριθμός των προσφύγων που έφυγαν από τη Μ. Ασία έφθανε περίπου στις 250.000 ([11]).
Εικόνα 6 : Οι πρόσφυγες στα καράβια της «Σωτηρίας» για την Πατρίδα, 1922 © Αρχείο Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, Library of Congress
Αθήνα : Οι πρόσφυγες στην πρωτεύουσα
Η Αττική δέχτηκε το μεγαλύτερο όγκο από τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας. Οι πρώτες μέρες στην Ελλάδα ήταν σκληρές και μαρτυρικές. Αυτοσχέδιοι καταυλισμοί, δημόσια κτίρια και σχολεία που μετατράπηκαν σε νοσοκομεία, άνθρωποι από ευκατάστατες οικογένειες βρέθηκαν, από τη μια μέρα στην άλλη, να φορούν παπούτσια από λάστιχα αυτοκινήτων ([13], [14])
Eικόνα 7 : Πρόσφυγες στα Παλαιά Ανάκτορα της Αθήνας, 1922 © Αρχείο Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, Library of Congress
Επιπλέον η δεύτερη προσφυγική γειτονιά που δημιουργήθηκε ήταν ο χώρος πίσω από το γήπεδο του Παναθηναϊκού που εκείνη την περίοδο κατασκευαζόταν. Η γειτονιά αυτή ονομάστηκε «Συνοικισμός Κουντουριώτη». Οι πρόσφυγες στεγάσθηκαν σε άθλιες συνθήκες φτιάχνοντας μόνοι τους πρόχειρες παράγκες από ξύλα και λαμαρίνες. Πολλές φορές τα υλικά αυτά αφαιρούνταν από τα υλικά κατασκευής του απέναντι γηπέδου με αποτέλεσμα να επεμβαίνει η Αστυνομία και να υπάρχουν συγκρούσεις. Σταδιακά άρχισαν να εμφανίζονται μικρά - μικρά σπιτάκια. ‘Όμως αυτό δε σημαίνει ότι εξαφανίστηκε μονομιάς η φτώχεια και η ανέχεια. Υπήρχαν οικογένειες που ζούσαν ακόμη χωρίς νερό και φωτισμό και είχαν λάμπες πετρελαίου, ενώ για τη μαγειρική τους χρησιμοποιούσαν «φουφούδες» που έκαιγαν κάρβουνο.
Τα βράδια ο «μαχαλάς» θύμιζε τις χαμένες πατρίδες τους. Η γειτονιά γέμιζε από γλυκιές φωνές «κυράδων» που τραγουδούσαν νοσταλγικά αμανεδάκια ή ακούγονταν παραπονιάρικα τραγούδια από τους ελάχιστους φωνόγραφους που είχαν μεταφερθεί από τις «πατρίδες» τους.
Εικόνα 8 : Γυναίκες στον προσφυγικό οικισμό που στήθηκε στο Θησείο (Ναός Ηφαίστου) 1922 © Αρχείο Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, Library of Congress
Επιπρόσθετα στο τετράγωνο που ορίζουν οι Λ. Αλεξάνδρας - Πανόρμου - Αμπελακίων – Δημητσάνας, δημιουργήθηκε μία ακόμη προσφυγική γειτονιά, ο «Συνοικισμός Νέα Ανατολή», ενώ λίγο παραπέρα, στο τέλος της οδού Πανόρμου, με όρια την Οδό Λακωνίας και τη θέση «Γηροκομείο» «χτίσθηκε» ένα ακόμη «προσφυγικό καταφύγιο» με πολλά ξύλινα σπιτάκια – ο Συνοικισμός Πανόρμου. Δυστυχώς και οι δύο αυτές γειτονιές λίγα χρόνια αργότερα, το 1927, «έπεσαν» θύματα της πυρκαγιάς που προκλήθηκε από γκαζιέρα σε κάποια κουζίνα.
Με το πέρασμα των χρόνων, οι πρόσφυγες συνειδητοποίησαν ότι κάθε ελπίδα για επιστροφή στις εστίες τους έχει σβήσει και έτσι έκαναν πατρίδα τους τη Μεγάλη Πατρίδα που και αυτή τους αγκάλιασε.
Με τον καιρό φτιάχτηκαν σε όλους τους προσφυγικούς συνοικισμούς ταβέρνες, φούρνοι, μπακάλικα, μανάβικα, παλιατζίδικα, ραφεία, κουρεία, καφενεία και τσαγκαράδικα. Ξεκινώντας, δειλά-δειλά, από δουλειές του ποδαριού, κατάφεραν να αποκτήσουν τις δικές τους επιχειρήσεις και να προκόψουν σε όλους τους τομείς.
Οι πρόσφυγες συνηθισμένοι να είναι δεμένοι μεταξύ τους, δραστηριοποιήθηκαν ιδρύοντας σωματεία και συλλόγους ώστε να κρατούν ζωντανή τη μνήμη. Εκατοντάδες σωματεία και πολιτιστικοί σύλλογοι ιδρύθηκαν στα επόμενα χρόνια και βέβαια ήταν αυτοί οι φορείς που συνέβαλλαν σημαντικά στην διατήρηση των αρχείων από τις Αδικοχαμένες και Νοσταλγικές Πατρίδες.
Εικόνα 9 : Πρόσφυγες στη Θεσσαλονίκη (e-protothema)
Οι πρόσφυγες στην πολυπολιτισμική Θεσσαλονίκη
Η Θεσσαλονίκη υπήρξε ένας από τους βασικούς χώρους εγκατάστασης των αστών προσφύγων, μαζί με την Αθήνα και τον Πειραιά. Λίγους μήνες μετά την καταστροφή της Σμύρνης και το δραματικό τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας, οι πρόσφυγες στην πόλη ανέρχονταν σε 60.000 άτομα ενώ στην ευρύτερη περιοχή – αυτός που σήμερα καταλαμβάνουν οι νομοί της Θεσσαλονίκης και Κιλκίς ξεπέρασαν τις 120,000 ([15]-[17]). Ταυτόχρονα αναχώρησαν για Τουρκία ως «ανταλλάξιμοι» 25,000 μουσουλμάνοι. Εκτιμάται ότι περί τους 40,000 πρόσφυγες στεγάστηκαν στα μουσουλμανικά ανταλλάξιμα οικήματα.
Σύμφωνα με την απογραφή του 1918, η Θεσσαλονίκη είχε 170,000 κατοίκους που αποτελούνταν από ένα ανομοιογενές πληθυσμιακό στοιχείο Ελλήνων, Εβραίων, Τούρκων και Φραγκολεβαντίνων, με το ελληνικό στοιχείο να αντιπροσωπεύει μόνο το 47% του συνολικού πληθυσμού. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1928, σύμφωνα με τη νέα απογραφή, η Θεσσαλονίκη βρέθηκε με 251.000 κατοίκους με εντελώς διαφορετική σύνθεση πληθυσμού. Οι πρόσφυγες αποτελούσαν το 47.8% του πληθυσμού, ενώ οι «γηγενείς» χριστιανοί και εβραίοι το 36.1% και οι μετανάστες από διάφορα μέρη της Ελλάδας το 16.1%. Ως απόρροια του προσφυγικού προβλήματος η έκταση της πόλης αυξήθηκε εκρηκτικά. Από 700 εκτάρια που καταλάμβανε το 1913 έφτασε τα 1500 εκτάρια το 1928. Συνολικά οι προσφυγικοί οικισμοί της Θεσσαλονίκης δημιουργήθηκαν σε 600 εκτάρια έως το 1928 και σε άλλα 500 στη συνέχεια. Στην περιφέρεια της πόλης η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων ίδρυσε το 1926 75 αγροτικούς οικισμούς με 37.500 κατοίκους. Την ίδια εποχή στον ευρύτερο χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας διατέθηκαν 359 εκτάρια για τη δημιουργία 509 νέων αγροτικών οικισμών ([16]).
Εικόνα 10 : Πρόσωπα σκυθρωπά και ταλαιπωρημένα ([17])
Οι πρόσφυγες, ταλαιπωρημένοι από τις κακουχίες, ήταν σε άθλια κατάσταση: Πεινασμένοι, ρακένδυτοι, άρρωστοι, γεμάτοι ζωύφια, με σκασμένα μάτια, αναδίδοντας την απαίσια οσμή της ανθρώπινης ακαθαρσίας. Μεγάλο μέρος των προσφύγων εγκαθίσταται σε σχολεία, εκκλησίες και στρατόπεδα (αρχικά). Άλλοι μένουν σε ανταλλάξιμα σπίτια των Τούρκων.
H Βίλμα Χαστάογλου ([16]) στη συλλογική έκδοση «Η μεταμόρφωση της Θεσσαλονίκης: Η εγκατάσταση των προσφύγων στην πόλη (1920-1940): Πρακτικά ημερίδας, 17 Μαϊου 2008» γράφει για τις οικιστικές επιπτώσεις του προσφυγικού φαινομένου στην πόλη της Θεσσαλονίκης: «Η έλευση των προσφύγων συσσώρευσε βαρύτατα προβλήματα στην ήδη δοκιμαζόμενη πόλη, όπου τα έμπεδα των πυροπαθών του 1917 δεν είχαν ακόμα διαλυθεί. Οι έκτακτες συνθήκες που δημιουργήθηκαν περιγράφονται στην ετήσια έκθεση της Αμερικανικής Επιτροπής Περιθάλψεως για την κατάσταση των προσφύγων το 1923. Σύμφωνα με τα στοιχεία της, 110.000 πρόσφυγες στεγάζονταν σε επιταγμένα δωμάτια, στους έξι περίχωρους καταυλισμούς –στο λοιμοκαθαρτήριο του Μικρού Καρά-Μπουρνού, στο αγγλικό νοσοκομείο του Χαριλάου, στον καταυλισμό του Λεμπέτ (περιοχή Ευκαρπίας+Σταυρούπολης) και στο αγγλικό νοσοκομείο του Χαρμάνκιοϊ (περιοχή Εύοσμος+Ελευθέριο)- αλλά και σε 116 σημεία μέσα στην πόλη. Σκηνές και παράγκες κατέκλυσαν το αστικό τοπίο, την καμένη περιοχή του κέντρου (οι μελλοντικές πλατείες Δικαστηρίων και Ναυαρίνου), δρόμους, πλατείες και αδόμητους χώρους, συγκροτώντας αυτοσχέδιους μικρούς «συνοικισμούς» οι οποίοι επιβίωσαν ενίοτε έως τις μεταπολεμικές δεκαετίες – όπως η Αγία Φωτεινή».
Κάποιοι από τους συνοικισμούς που ιδρύθηκαν από την Επιτροπή Αποκατάστασης των Προσφύγων ήταν ημιαγροτικού χαρακτήρα όπως οι: Αρετσού, Νέα Κρήνη, Νέα Ευκαρπία, Νέο Κορδελιό, Νέα Μενεμένη, Νέα Βάρνα κ.ά.
Άλλοι ήταν καθαρά αστικοί όπως οι Συκιές και Νέα μαλακοπή. Αστικούς συνοικισμούς δημιούργησε η Πρόνοια όπως τους: Βότση (πρώην Κάμπελ), Καλαμαριά, Καραμπουρνάκι , Πολίχνη, Σταυρούπολη, Ελευθέριο, Τούμπα, Τριανδρία, Καλλιθέα, Νεάπολη, Αμπελόκηποι, κ.ά.
Οι πρόσφυγες δημιούργησαν και οικοδομικούς συνεταιρισμούς για να καλύψουν τα κενά και τις ανεπάρκειες του κρατικού προγράμματος αποκατάστασης. Οι συνεταιρισμοί αυτοί ίδρυσαν συνοικισμούς όπως τις Σαράντα Εκκλησιές και το Βυζάντιο.
Υπήρξαν επίσης και αυθαίρετοι οικισμοί όπως η Αγία Φωτεινή, η Ευαγγελίστρια, ο Άγιος Παύλος, η Ακρόπολη. Ο συνοικισμός Χαριλάου , όπως και της Αναγέννησης στην οδό Λαγκαδά και του Αγίου Νικολάου στο Καραμπουρνάκι, αποτελούν δείγματα καθαρής ιδιωτικής προσφυγικής επιχειρηματικής δημιουργίας.
Με τόσο άφθονο εργατικό δυναμικό, που προκύπτει από την εγκατάσταση των προσφύγων, η Θεσσαλονίκη γίνεται εργατούπολη. Την περίοδο 1922 – 1929, η κρατική αναπτυξιακή πολιτική, οι επενδύσεις στον τομέα της οικοδομής και της βιομηχανίας και τα άφθονα εργατικά χέρια των προσφύγων μετατρέπουν τη Θεσσαλονίκη σε βιομηχανικό κέντρο, ιδιαίτερα στον κλάδο της κλωστοϋφαντουργίας και των τροφίμων (ΥΦΑΝΕΤ, ΗΛΙΟΣ, ΑΒΕΖ, ΖΑΝΑΕ, ΦΛΟΚΑ κ.α.). Οι πρόσφυγες δίνουν ώθηση στο εμπόριο της πόλης με το δυναμισμό και την τεχνογνωσία τους. Μεταξύ των προσφύγων, υπήρχαν χιλιάδες ειδικευμένοι τεχνίτες, επιστήμονες και απόφοιτοι φημισμένων σχολείων της Ανατολής ειδικευμένοι εργάτες (υφαντουργοί, τεχνίτες, ταπητουργοί, βιομηχανικοί υπάλληλοι), έμπειροι αγρότες (σηροτρόφοι, αμπελουργοί, καπνοκαλλιεργητές, εργάτες επεξεργασίας καπνού), ενώ οι γυναίκες εργάζονται σε εργοστάσια, καπναποθήκες και βιοτεχνίες.
Συμπέρασμα
Μετά την καταστροφή της Σμύρνης αλλά και την ανταλλαγή των πληθυσμών στην Ανατολική Θράκη, η Ελλάδα δέχτηκε πάνω από 1,500,000 πρόσφυγες που άλλαξαν καταλυτικά το κοινωνικό γίγνεσθαι της χώρας ([18])
Το φαινόμενο αυτό ήταν ιδιαίτερα έντονο σε περιοχές όπως η Μακεδονία και η Θράκη. Οι πρόσφυγες προερχόμενοι από ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον εισήγαγαν νέες συνήθειες στον τρόπο ζωής, νέα ήθη αλλά ταυτόχρονα δίδαξαν πολιτισμό αφού η μόρφωσή τους ήταν ιδιαίτερα υψηλή σε σύγκριση με τους ντόπιους χωρικούς. Στις μνήμες και στις εμπειρίες τους συγκαταλέγονται εικόνες των χαμένων τους πατρίδων με οικονομία ανθηρή και κοινωνία πολυπολιτισμική και ανεκτική.
Η ιδιοσυγκρασία που τους χαρακτηρίζει είναι η επιμονή και η εργατικότητα. ‘Εβαλαν στόχο στους τόπους που κατέλυαν να τον κάνουν να «ανθίσουν». Δεν είναι λίγες οι φορές που μετέτρεψαν «έλη» σε γόνιμες εκτάσεις ενώ το ανοικτό τους πνεύμα μαζί με τις ξένες γλώσσες και την ανώτερη μόρφωση τους βοηθά να ξεκινήσουν εμπορικές δραστηριότητες άγνωστες μέχρι τότε στην Ελλάδα.
Ταυτόχρονα η προσφορά εργατικών χεριών συμβάλει στην ανάπτυξη της τοπικής Ελληνικής Βιομηχανίας και η Ελληνική οικονομία αρχίζει σιγά-σιγά να ανθίζει και η Κοινωνία αρχίζει να ευημερεί.
Βέβαια αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπήρξαν συγκρούσεις ανάμεσα στους «γηγενείς» και τους πρόσφυγες. Όμως τελικά η κοινή γλώσσα, η κοινή παράδοση αλλά και η κοινή ιστορία τους έδεσαν και οι νέες κοινωνίες που άρχισαν να διαμορφώνονται ήταν πολυσυλλεκτικές με πολύ υψηλή κοινωνική συνοχή. Οι μετέπειτα καθημερινές δυσκολίες – κοινές για όλους – μετέτρεψαν την κοινωνία σε συνεκτική με πολύ ισχυρούς δεσμούς.
Ολοι μαζί εργάζονται για να ορθοποδήσουν την Ελλάδα και να την κάνουν μία χώρα δυνατή και σύγχρονη. Το αποτέλεσμα καταρχήν τους επιβεβαιώνει αφού η Ελλάδα πριν τη δίνη του Β’ Παγκοσμίου πολέμου τα είχε καταφέρει αρκετά καλά στην οικονομία.
Τα χρόνια πια έχουν περάσει. Η Ελλάδα θα πρέπει πάντοτε να ανασύρει τις μνήμες της και να μην ξεχνά ποτέ εκείνες τις δύσκολες ημέρες και πως τελικά το αδελφικό πνεύμα επικράτησε και η κοινωνία προόδευσε.
Μιχάλης Δάλλας
Βιβλιογραφία
Ν. Τζιανίδης, «Μικρασιατική καταστροφή: Μαρτυρίες που συγκλονίζουν ακόμη, σχεδόν 100 χρόνια», Εφημερίδα ΕΘΝΟΣ – Ιστορία, 18.05.2021, https://www.ethnos.gr/history/article/121081/mikrasiatikhkatastrofhmartyriespoysygklonizoynakomhsxedon100xroniameta
Παντελής Στ. Αθανασιάδης, «Προσφυγιά : Η “φρίκη” που έζησαν οι ‘Ελληνες που αναγκάσθηκαν να ξεριζωθούν από την Ανατολική Θράκη. ‘Αγνωστα ντοκουμέντα», ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ, https://www.mixanitouxronou.gr/quot-i-friki-quot-poy-ezisan-oi-ellines-poy-anagkastikan-na-xerizothoyn-apo-tin-a-thraki-agnosta-ntokoymenta/
Γ. Σεφέρης, «Το σπίτι κοντά στη θάλασσα», Συλλογή Κίχλη, Πόρος, 1946, http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/george_seferis/kixlh.htm
Δ. Σωτηρίου, «Ματωμένα Χώματα» (1962), Εκδόσεις Κέδρος, Επανέκδοση Μάρτιος 2012.
Η. Βενέζης, «Το νούμερο 31388, το βιβλίο της σκλαβιάς», 53η Εκδοση, Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα, 2010, σελ. 280-281.
Alexandroupoli Online, «Η εκκένωση της Αν. Θράκης τον Οκτώβριο του 1922 – Ακολουθώντας το τρένο της προσφυγιάς Ανδριανούπολη – Αλεξανδρούπολη -Δράμα», 3 Οκτ. 2021, https://www.alexpolisonline.com/2021/10/1922.html
Βικιπέδια, «Σκοπός Ανατολικής Θράκης», https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A3%CE%BA%CE%BF%CF%80%CF%8C%CF%82_%CE%91%CE%BD%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CF%82_%CE%98%CF%81%CE%AC%CE%BA%CE%B7%CF%82
Β. Ιωακειμίδης, «Ανθολόγιο Μαρτυριών: Κεφάλαιο Πρώτο», Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Νέα Ελληνική Λογοτεχνία και Πολιτισμός, Αθήνα 1996, http://www.snhell.gr/testimonies/content.asp?id=380&author_id=129
Βικιπέδια, «Νέος Σκοπός», https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9D%CE%AD%CE%BF%CF%82_%CE%A3%CE%BA%CE%BF%CF%80%CF%8C%CF%82
«Οι πρόσφυγες στον τόπο μας», https://docs.google.com/document/edit?id=1kckpr6II6O2RyQpKttxAid88N4vXsgKkbuHEerzKs_A&hl=en
Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, «Σμύρνη, το σκηνικό της μεγαλύτερης καταστροφής», 14.09.2014, https://www.eleftheria.gr/m/%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%B5%CF%81%CF%8E%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1/item/31232.html
Μαθητές και Μαθήτριες του Β’2, 2ο Γεν. Λύκειο Ελεθερίου-Κορδελιού, «Η Σμύρνη και το Κορδελιό. Ο διωγμός και η εγκατάσταση στην νέα πατρίδα», http://2lyk-el-kordel.thess.sch.gr/portal/images/PROJECT/project12-13/B2/B2%20word-project.pdf
Γ. Πανταζόπουλος «Η ιστορία των προσφυγικών οικισμών της Αθήνας», 04.02.2019, https://www.lifo.gr/tropos-zois/urban/i-istoria-ton-prosfygikon-synoikismon-tis-athinas
H. Morgenthau, «Η αποστολή μου στην Αθήνα. 1922 το έπος της εγκατάστασης, μέρος Α’», https://refugeesingreece.gr/%CE%B1%CF%80%CE%BF%CF%83%CF%80%CE%AC%CF%83%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF-%CE%B2%CE%B9%CE%B2%CE%BB%CE%AF%CE%BF-%CF%84%CE%BF%CF%85-henry-morgenthau-%CE%B7-%CE%B1%CF%80%CE%BF/
H. Morgenthau, «Η αποστολή μου στην Αθήνα. 1922 το έπος της εγκατάστασης, μέρος Β’», https://refugeesingreece.gr/%ce%b1%cf%80%ce%bf%cf%83%cf%80%ce%ac%cf%83%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b1-%ce%b1%cf%80%cf%8c-%cf%84%ce%bf-%ce%b2%ce%b9%ce%b2%ce%bb%ce%af%ce%bf-%cf%84%ce%bf%cf%85-henry-morgenthau-%ce%b7-%ce%b1%cf%80%ce%bf-2/#
Βλάσης Αγτζίδης, «Θεσσαλονίκη και Πρόσφυγες» , ΔΙΚΤΥΟ MIKRASIATIS.GR, 9 Mαρτίου 2018, https://mikrasiatis.gr/thessalonki-kai-prosfyges/
ThessGiatro.gr, «Η εγκατάσταση των προσφύγων της Μικράς Ασίας στην ευρύτερη περιοχή Θεσσαλονίκης», http://thessgiatro.gr/index.php/topics/thessaloniki-videos/item/4902-i-egkatastasi-ton-prosfugon-tis-mikras-asias-stin-euruteri-perioxi-thessalonikis
Γ. Μαυρογορδάτο, «Μύθοι και Αλήθειες για τους πρόσφυγες του 1922», 31.08.2019, https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/mythoi-kai-alitheies-gia-toys-prosfyges-toy-1922